Ο Ρίτσαρντ Λίβινγκστον στο περίφημο βιβλίο του Το ελληνικό πνεύμα και η σημασία του για μας, που πρωτοεκδόθηκε στα 1912 και γνώρισε από τότε αλλεπάλληλες επανεκδόσεις, αλλά και ο Αντρέ Μπονάρ στο τρίτομο έργο του για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, που πρωτοεκδόθηκε στα 1957-59, συμφωνούν ότι τα κύρια γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος ήταν:
Η φιλοκαλία, δηλαδή η αγάπη για το ωραίο.
Το μέτρον.
Η ευθύτητα και η παρρησία.
Ο ανθρωπισμός.
Η αγάπη της ελευθερίας.
Οι Ελληνες ζώντας σε μια χώρα ευνοημένη από τη φύση με σπάνια ομορφιά σε τοπίο και κλίμα, αγάπησαν με πάθος την ωραιότητα. Το κάλλος ανθρώπων, ζώων κατασκευών και τοπίων το θεωρούσαν μεγάλο προσόν. Οταν θέλαν να επαινέσουν κάποιον λέγαν πως είναι "καλός κ'αγαθός" δηλαδή όμορφος και καλόκαρδος. Οπως γράφει ο Θουκυδίδης, ο Περικλής στον Επιτάφιο για τους πρώτους νεκρούς του πολέμου, ανάμεσα στα γνωρίσματα του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας αναφέρει την αγάπη για το ωραίο: ΦΙΛΟΚΑΛΟΥΜΕΝ ΓΑΡ ΜΕΤ' ΕΥΤΕΛΕΙΑΣ καμαρώνει, θέλοντας να επισημάνει την επιδίωξη του ωραίου ακόμα και στα πιο δευτερεύοντα και ευτελή αντικείμενα.
Το μέτρον ήταν εξ ίσου με το κάλλος χαρακτηριστικό της ελληνικής σκέψης. Σήμαινε την αγάπη της μετριοπάθειας και της αρμονίας που κρύβει η αποφυγή των υπερβολών. Είναι γνωστά τα αρχαία ρητά ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ και ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ, που αποδίδονται στους επτά σοφούς και δείχουν την εκτίμηση των Ελλήνων στη μετριοπάθεια και στην αποφυγή των υπερβολών. Ο Αρχίλοχος ο Πάριος συμβουλεύει ένα φίλο του: "να μη χαίρεσαι πολύ για τα ευχάριστα ούτε να λυπάσαι πολύ για τα δυσάρεστα. Γνώριζε ποιά ζυγαριά κρατά τη ζωή μας". Λέγεται ότι ο Αλέξανδρος ο Μακεδόνας όταν πολιορκούσε την παλαιστινιακή πόλη της Γάζας, στους πρέσβεις των πολιορκουμένων, που τον ρώτησαν ποιά είναι η μεγαλύτερη αξία για τους Ελληνες, απάντησε "το μέτρον" (που ας σημειωθεί ο ίδιος δεν το διέθετε σε επάρκεια).
Η ευθύτητα και η παρρησία χαρακτηρίζουν όχι μόνο την αρχαία ελληνική σκέψη αλλά και τη συμπεριφορά των πολιτών. Ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια λέει πως μόνο ένας "μαινόμενος ή ανάλγητος" άνθρωπος δεν φοβάται το σεισμό ή την τρικυμία και προσθέτει πως οι πολίτες υπομένουν τους κινδύνους του πολέμου ΔΙΑ ΤΑ ΕΚ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ ΕΠΙΤΙΜΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΟΝΕΙΔΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΤΑΣ ΤΙΜΑΣ (Για το φόβο των κυρώσεων του νόμου, για την κατακραυγή αλλά και για τις τιμές), παραλείποντας να αναφερθεί στη φιλοπατρία, το καθήκον προς την πατρίδα και άλλα ηχηρά παρόμοια.
Ο Αρχίλοχος ο Πάριος όταν σε μια μάχη με τους Θράκες έχασε υποχωρώντας την ασπίδα του, ούτε το έκρυψε ούτε προσπάθησε να βρει καμμιά δικαιολογία. "Δε βαριέσαι, γράφει, κι αν την έχασα δε με μέλλει, θα βρώ άλλη καλύτερη". Είναι πασίγνωστα τα ερωτικά ποιήματα της Σαπφώς, που λέει με ευθύτητα και παρρησία τα αισθήματά της:
ΔΕΔΥΚΕ ΜΕΝ Α ΣΕΛΑΝΑ ΚΑΙ ΠΛΗΙΑΔΕΣ
ΜΕΣΑΙ ΔΕ ΝΥΚΤΑΙ, ΠΑΡΑ Δ' ΕΡΧΕΤΑΙ ΩΡΑ
ΕΓΩ ΔΕ ΜΟΝΑ ΚΑΘΕΥΔΩ
(Βασίλεψε το φεγγάρι κι η Πούλια
μεσάνυχτα, πέρασεν η ώρα
κι εγώ κοιμάμαι μόνη!)
κι αλλού:
"ο έρωτας με τράνταξε,
σαν τον άνεμο που
κατεβαίνει απ'το βουνό".
Για τα οποία ερωτικά ποιήματά της γνώρισε το μίσος και την αποστροφή των χριστιανών. (5)
Ο άνθρωπος βρίσκεται στο κέντρο της αρχαίας ελλήνικής σκέψης."Χρημάτων πάντων μέτρον άνθρωπος", έλεγε ο μεγάλος Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης. Σ' αντίθεση με την ιουδαϊκή σκέψη, που γι'αυτήν ο άνθρωπος παρουσιάζει ενδιαφέρον μόνον ως δημιούργημα του θεού και μόνο σε ό,τι αφορά τη λατρεία του δημιουργού του, η αρχαία ελληνική σκέψη εξανθρωπίζει τους θεούς: "και το γένος των θεών και το γένος των ανθρώπων από μια μητέρα και τα δυο γεννήθηκαν, τη Γη. Μόνη διαφορά τους είναι η δύναμη που έχουν", λέει ο κατά τα άλλα συντηρητικός Πίνδαρος. Δίκαια λοιπόν θαυμάζει ο Σοφοκλής, στην Αντιγόνη:
ΠΟΛΛΑ ΤΑ ΔΕΙΝΑ
Κ' ΟΥΔΕΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΔΕΙΝΟΤΕΡΟΝ
(είναι πολλά τα θαυμαστά, μα τίποτα
πιο θαυμαστό από τον άνθρωπο δεν είναι)
Η λέξη ελευθερία έχει την ίδια ρίζα με τις λέξεις έλευση, έλθω κλπ και αρχικά σχετιζόταν με τη συνέλευση του γένους. Μονάχα ο ελεύθερος άνθρωπος ερχόταν στη συνέλευση, τέτοιο δικαίωμα δεν είχαν ούτε οι δούλοι ούτε οι υπήκοοι των ανατολικών δυναστειών, όπου εξ άλλου δεν υπήρχαν συνελεύσεις. Η λέξη αυτούσια, σε μορφή και νόημα, υπάρχει στη γλώσσα μας στο μεν γραπτό λόγο πάνω από δυόμισι χιλιάδες χρόνια, στον δε προφορικό ασφαλώς περισσότερα.
Οπως μας λέει ο Ηρόδοτος όταν ο απεσταλμένος του Δαρείου Υδάρνης ζήτησε από τους έλληνες να υποταχτούν στον Μεγάλο Βασιλέα, προσφέροντας του "γην και ύδωρ" αυτοί του απάντησαν: "Υδάρνη η συμβουλή που μας δίνεις δεν πηγάζει από ίση εμπειρία. Γιατί εσύ ξέρεις μόνο τη μία κατάσταση και αγνοείς την άλλη. Αν γνώριζες την ελευθερία δεν θα μας συμβούλευες να υποταχτούμε αλλά να αγωνιστούμε γι αυτήν όχι μόνο με όπλα αλλά με πελέκια και ξύλα".
Η ελευθερία δεν ήταν για την αρχαία ελληνική σκέψη κάτι το αόριστο. Πριν απ' όλα σημαινε "ισηγορία", το δικαίωμα δηλαδή να λέει ο καθένας τη γνώμη του κι αυτό μας παραπέμπει και πάλι στη συνέλευση. Στην Εκκλησία του Δήμου, το θεσμό που υλοποιούσε την άμεση δημοκρατία και στην οποία παίρναν μέρος όλοι οι πολίτες, ο κήρυκας αφού επέβαλλε την ησυχία με τα λόγια: ΑΚΟΥΕ, ΣΙΓΑ, ΜΗ ΤΑΡΑΤΤΕ, ρωτούσε ΤΙΣ ΑΓΟΡΕΥΕΙΝ ΒΟΥΛΕΤΑΙ; (Ποιός θέλει να μιλήσει) κι ο κάθε πολίτης είχε δικαίωμα να πάρει το λόγο και να πει ό,τι ήθελε. Κανείς δεν είχε δικαίωμα να του αφαιρέσει το λόγο ή να τον διακόψει.
Ακόμα, ελευθερία σήμαινε για τον αρχαίον Ελληνα κάτι πολύ σημαντικό: την απαλλαγή από το φόβο. Ο Ηρόδοτος λέει πως οι Αθηναίοι υπό την τυραννία των Πεισιστρατιδών δεν ήταν καλύτεροι από τους γείτονές τους, μόλις όμως λευτερώθηκαν, πολύ γρήγορα τους ξεπέρασαν, γιατί "ο καθένας δούλευε με όρεξη για τον εαυτό του και όχι από το φόβο του δεσπότη". Η μεγίστη συμβολή των αρχαίων διανοητών του 6ου και του 5ου αιώνα βρίσκεται στο ότι δίνοντας λογικές και "επιστημονικές" εξηγήσεις σε φυσικά φαινόμενα, τα οποία όμως προκαλούσαν τον τρόμο ή την κατάπληξη στους ανθρώπους, τους βοηθούσαν να λευτερωθούν από το φόβο.
Ο Ελληνας ήθελε να είναι ελεύθερος. Δεν έστεργε να είναι δούλος ούτε των θεών. ΖΕΥ ΦΙΛΕ ΘΑΥΜΑΖΩ ΣΕ, έγραφε ο Θέογνις για τον μέγιστο των θεών. Οι Ελληνες σ'αντίθεση με τους άλλους σύγχρονους μ'αυτούς λαούς δεν βλέπαν τους θεούς τους σαν δούλοι. Αυτό συνάγεται από τον τρόπο που απηύθυναν στους θεούς προσευχές ή ικεσίες, αλλά και από τα ονόματα που δίναν στα παιδιά τους. Δεν υπάρχει στην ελληνική της αρχαϊκής ή κλασσικής εποχής όνομα με την έννοια Θεόδουλος, που αντίστοιχα του αφθονούν στην αιγυπτιακή, βαβυλωνιακή, φοινικική και εβραϊκή.
Η ελευθερία για τον Ελληνα ήταν στενά δεμένη με τη γνώση και την πληροφόρηση. Είναι γνωστή από τον Πλούταρχο (Περικλής 35) η παρακάτω ιστορία: Το καλοκαίρι του 430, στις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου, ο Περικλής ετοίμαζε μια ναυτική εκστρατεία, όταν έγινε έκλειψη σελήνης, οιωνός πολύ κακός για τις αντιλήψεις της εποχής. Οι ναύτες με κανένα τρόπο δε θέλαν να αποπλεύσουν. Ο Περικλής στον οποίον ο στενός φίλος του Αναξαγόρας είχε ερμηνεύσει το φαινόμενο, το εξήγησε στους ναύτες και μάλιστα "πειραματικά": σκέπασε το φως ενός λύχνου με το μανδύα του και τους ρώτησε αν αυτή η πράξη του τους φοβίζει. Οταν αυτοί απάντησαν αρνητικά τους εξήγησε ότι και η έκλειψη της σελήνης έχει ανάλογη αιτία. Οι ναύτες λευτερωμένοι από το φόβο ξεκίνησαν για την εκστρατεία.
Ο Ιπποκράτης, ο πατέρας της ιατρικής, συνέβαλε πολύ στην απελευθέρωση του ανθρώπου δια της γνώσεως, γιατί ξερρίζωσε πολλές δεισιδαιμονίες και θρησκοληψίες, δίνοντας επιστημονικές εξηγήσεις σε αρρώστειες και παθήσεις, που ως τότε ο κόσμος τις θεωρούσε "ιερές", σαν την επιληψία, ή "κατάρες" των θεών. Μια τέτοια θεϊκή κατάρα ήταν και η θρυλούμενη σεξουαλική ανεπάρκεια και ανικανότητα των Σκυθών. Ο Ιπποκράτης την εξήγησε αποδίδοντας την στη συνεχή ιππασία των νομαδικών αυτών λαών.
Ο μεγάλος Δημόκριτος ο Αβδηρίτης δίνει τεράστια σημασία στη Γνώση. "Θα προτιμούσα, λέει κάπου, να βρω την απόδειξη ενός ζητήματος παρά να ανεβώ στο θρόνο της Περσίας"! κι αλλού παλι τονίζει πως ούτε λόγω σωματικής αλκής ούτε λογω περιουσίας ευτυχούν οι άνθρωποι αλλά μόνον όταν έχουν "ορθοφροσύνην και πολυφροσύνην".
Ο ίδιος ταυτίζει την ελευθερία με τη δημοκρατία σ'ένα άλλο απόσπασμα του, που θάπρεπε να το διδάσκονται τα παιδιά μας στα σχολεία:
Η ΕΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΗ ΠΕΝΙΗ
ΤΗΣ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΔΥΝΑΣΤΗΣΙ ΚΑΛΕΟΜΕΝΗΣ ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΗΣ
ΤΟΣΟΥΤΟΝ ΕΣΤΙ ΑΙΡΕΤΩΤΕΡΗ
ΟΚΟΣΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΗ ΔΟΥΛΕΙΗΣ.
(Η φτώχεια με δημοκρατία είναι τόσο προτιμώτερη απο αυτό που οι δυνάστες ονομάζουν ευδαιμονία, όσο είναι η ελευθερία από τη δουλεία).
Οι βασικές αρχές που διέπουν τη φύση
Μελετώντας την αρχαία ελληνική κοινωνία και τον πολιτισμό της μας κάνει εντύπωση πόσο δεμένος με τη φύση ήταν ο αρχαίος Ελληνας. Ολες οι πνευματικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές, ακόμα και πολιτικές εκδηλώσεις ήταν συνάρτηση του αδιάκοπου κύκλου της ζωής στη φύση. Οι Ελληνες ήταν αληθινά παιδιά της γης τους, αυτόχθονες με την αρχική σημασία της λέξης.
Ηταν λοιπόν έπόμενο να ενδιαφερθούν και να αναζητήσουν να βρουν τα μυστικά του φυσικού κόσμου μέσα στον οποίο ζούσαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα βιβλία των περισσότερων από τους σοφούς του 6ου και των αρχών του 5ου αιώνα έχουν τον τίτλο "περί φύσεως". Η φύση έγινε για τους πρώτους Ιωνες φιλοσόφους αντικείμενο επιστημονικού προβληματισμού, με σκοπό τη βαθύτερη κατανόησή της. Οπως γράφει και ο Αριστοτέλης οι περισσότεροι από τους πρώτους φιλόσοφους θεώρησαν αρχές των πάντων τις μορφές που βρίσκονται στην ύλη:
ΤΩΝ ΔΕ ΠΡΩΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΗΣΑΝΤΩΝ ΟΙ ΠΛΕΙΣΤΟΙ
ΤΑΝ ΕΝ ΥΛΗΣ ΕΙΔΕΙ ΜΟΝΑΣ ΩΗΘΗΣΑΝ ΑΡΧΑΣ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΩΝ
Ο Ηρόδοτος παρατηρεί εύστοχα ότι αυτό που ξεχωρίζει τον Ελληνα από το βάρβαρο είναι ότι προτιμά τη γνώση από την άλογη πίστη. Πραγματικά οι Ελληνες δεν είπαν ποτέ ΠΙΣΤΕΥΕ ΚΑΙ ΜΗ ΕΡΕΥΝΑ. Αντίθετα προτιμούσαν το ΝΑΦΕ ΚΑΙ ΜΕΜΝΑΣΟ ΑΠΙΣΤΕΙΝ του Επίχαρμου.
Ουσιαστικά η ελληνική φιλοσοφία, αυτή η μητέρα όλων των σύγχρονων επιστημών, γεννήθηκε από τον προβληματισμό των Ελλήνων γύρω από τη φύση και πρωτα πρώτα από τις βασικές αρχές που τη διέπουν. Παραθέτω μερικά παραδείγματα τέτοιων βασικών αρχών.
Η αναγκαιότητα
ΟΥΔΕΝ ΧΡΗΜΑ ΜΑΤΗΝ ΓΙΝΕΤΑΙ
ΑΛΛΑ ΠΑΝΤΑ ΕΚ ΛΟΓΟΥ ΤΕ ΚΑΙ ΥΠ' ΑΝΑΓΚΗΝ
Το ρητό αυτό, που αποδίδεται στον Λεύκιππο τον Αβδηρίτη, είναι η πρώτη διατύπωση της αρχής της αιτιότητας ή αιτιοκρατίας. Σημαίνει πως κανένα πράγμα δε γίνεται άσκοπα αλλά όλα έχουν κάποιαν αιτία και υπαγορεύονται από την ανάγκη.
Οι Ελληνες πολύ νωρίς κατανόησαν πως όλα τα γεγονότα και όλα τα φαινόμενα είναι αποτέλεσμα κάποιας αλληλουχίας, που πολλές φορές δεν είναι αμέσως αντιληπτή αλλά όταν κατανοηθεί και ερμηνευτεί σωστά αποδεικνύεται πως είναι αιτιολογημένη και όχι αυθαίρετη.
Αυτή η άποψη αποτέλεσε μεγάλο βήμα για την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Οι πρώτοι έλληνες φιλόσοφοι δίδαξαν ότι ο φυσικός κόσμος, μέσα στον οποίο ζει ο άνθρωπος δεν είναι η σκηνή στην οποία διαδραματίζονται ακατανόητα, αυθαίρετα και αναιτιολόγητα γεγονότα. Δεν κυριαρχείται δηλαδή από σκοτεινές, υπερφυσικές και ανεξέλεγκτες δυνάμεις, αλλά αντίθετα είναι δυνατόν να κατανοηθεί και να ερμηνευθεί, μόλις εξακριβωθεί η αιτία, ο λόγος που γεννά τα φαινόμενα αυτά.
Η ανάγκη, που αναφέρεται στο ρητό, ως υπαγορεύουσα τα πάντα, είναι κατα τους έλληνες διανοητές η υπέρτατη αρχή. Ο Θαλής όταν ρωτήθηκε ποιο είναι το ισχυρότερο στον κόσμο απάντησε η Ανάγκη:
ΙΣΧΥΡΟΤΑΤΟΝ Η ΑΝΑΓΚΗ, ΚΡΑΤΕΙ ΓΑΡ ΠΑΝΤΩΝ
ο δε Παρμενίδης ο Ελεάτης δίδασκε ότι η Ανάγκη κρατεί τα πάντα στα δεσμά των ορίων που αυτή ορίζει:
ΚΡΑΤΕΡΗ ΓΑΡ ΑΝΑΓΚΗ ΠΕΙΡΑΤΟΣ ΕΝ ΔΕΣΜΟΙΣΙΝ ΕΧΕΙ
Εξ άλλου στον Πιττακό το Μυτιληναίο, αποδίδεται η ρήση:
ΑΝΑΓΚΑι Δ' ΟΥΔΕ ΘΕΟΙ ΜΑΧΟΝΤΑΙ
Η αντίληψη αυτή για την υποταγή των θεών στην αναγκαιότητα, είναι από τις πιο χαρακτηριστικές της αρχαίας ελληνικής σκέψης και ίσως μοναδική στην κοσμοαντίληψη του ανθρώπου της Αρχαιότητας.
Η αφθαρσία του φυσικού κόσμου
Πρώτοι οι Ελεάτες φιλόσοφοι διατύπωσαν τη γνώμη ότι ο κόσμος είναι αγέννητος, αιώνιος και άφθαρτος. Οπως λέει ο Ξενοφάνης
ΑΓΕΝΝΗΤΟΝ ΚΑΙ ΑΙΔΙΟΝ ΚΑΙ ΑΦΘΑΡΤΟΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟΝ
Ο Αναξαγόρας το διατυπώνει με μεγαλύτερη σαφήνεια Κανένα πράγμα δε δημιουργείται ούτε εξαφανίζεται, αλλά από την ανάμιξη υπαρχόντων πραγμάτων δημιουργούνται νέα ενώ με τον διαχωρισμό αποσυντίθενται. Ετσι καλύτερα θα ήταν να λέμε τη γένεση σύνθεση και τη φθορά αποχωρισμό:
ΟΥΔΕΝ ΓΑΡ ΧΡΗΜΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΟΥΔΕ ΑΠΟΛΛΥΤΑΙ
ΑΛΛ' ΥΠΟ ΕΟΝΤΩΝ ΧΡΗΜΑΤΩΝ ΣΥΣΜΙΓΕΤΑΙ ΤΕ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΝΕΤΑΙ.
ΚΑΙ ΟΥΤΩΣ ΑΝ ΟΡΘΩΣ ΚΑΛΟΙΕΝ ΤΟ ΓΙΝΕΣΘΑΙ ΓΕ ΣΥΜΜΙΣΓΕΣΘΑΙ
ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΟΛΛΥΣΘΑΙ ΔΙΑΚΡΙΝΕΣΘΑΙ
Από τη διατύπωση αυτή του Αναξαγόρα φθάσαμε στο πασίγνωστο ρητό:
ΜΗΔΕΝ ΕΚ ΤΟΥ ΜΗ ΟΝΤΟΣ ΓΙΝΕΣΘΑΙ
ΜΗΔΕ ΕΙΣ ΤΟ ΜΗ ΟΝ ΦΘΕΙΡΕΣΘΑΙ
που αποδίδεται στον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη.
Λογική συνέπεια της αρχής της αφθαρσίας της ύλης είναι αφ' ενός μεν το αιώνιον και αφ' ετέρου το άναρχον της. Η ύλη δεν δημιουργήθηκε από κανέναν και από πουθενά και δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος, τόσο στο χρόνο όσο και στο χώρο. Δυόμισι χιλιάδες χρόνια αργότερα ο Αϊνστάϊν θα μιλήσει για το πεπερασμένο αλλά χωρίς πέρατα σύμπαν και θα συνδέσει την ύλη με το χώρο και το χρόνο.
Η αδιάκοπη αλλαγή και μεταβολή
ΠΑΝΤΑ ΧΩΡΕΙ ΚΑΙ ΟΥΔΕΝ ΜΕΝΕΙ
Το πασίγνωστο αυτό ρητό του Ηράκλειτου του Εφέσιου, διατυπώθηκε για πρώτη φορά στο βιβλίο του "Περί Φύσεως" και διδάσκει την αδιάκοπη αλλαγή και την αιώνια κίνηση των πάντων. Κατά τον Ηράκλειτο ο κόσμος δεν είναι ένα στατικό Είναι αλλά ένα αδιάκοπο Γιγνεσθαι. Με ένα εξαιρετικής παραστατικότητας παράδειγμα επεξηγούσε αυτή την αλλαγή:
ΔΙΣ ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΥΤΟΝ ΠΟΤΑΜΟΝ ΟΥΚ ΑΝ ΕΜΒΑΙΗΣ
ή σύμφωνα με άλλο απόσπασμα
ΠΟΤΑΜΩι ΓΑΡ ΟΥΚ ΕΣΤΙΝ ΕΜΒΗΝΑΙ ΔΙΣ ΤΩι ΑΥΤΩι
ΠΟΤΑΜΟΙΣΙ ΤΟΙΣΙΝ ΑΥΤΟΙΣΙΝ
ΕΜΒΑΙΝΟΥΣΙ ΕΤΕΡΑ ΚΑΙ ΕΤΕΡΑ ΥΔΑΤΑ ΕΠΙΡΡΕΙ
Δεν είναι δυνατό να μπούμε δυο φορές στον ίδιο ποταμό, γιατί στο μεταξύ νέα νερά έχουν τρέξει στην κοίτη του και τον έχουν αλλάξει και ουσιαστικά δεν είναι πια ο ίδιος ποταμός.
Ας σημειωθεί ότι το πασίγνωστο τα πάντα ρει, που συμπυκνώνει τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου δεν υπάρχει σε κανένα διασωθέν απόσπασμα του Εφεσίου σοφού. Οπωσδήποτε θα περιλαμβανόταν στο βιβλίο του, όπως μαρτυρούν πολλοί συγγραφείς, αλλά χάθηκε. Αλλωστε για τον Ηράκλειτο σημασία δεν έχει τόσο η αδιάκοπη αλλαγή όσο η πάλη των αντιθέτων.
Η πάλη των αντιθέτων
Πραγματικά κατά τον Ηράκλειτο:
ΕΙΔΕΝΑΙ ΔΗ ΧΡΗ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΝ ΕΟΝΤΑ ΞΥΝΟΝ,
ΚΑΙ ΔΙΚΗΝ ΕΡΙΝ
ΚΑΙ ΓΙΝΟΜΕΝΑ ΠΑΝΤΑ ΚΑΤ' ΕΡΙΝ ΚΑΙ ΧΡΕΩΝ
(Πρέπει να ξέρουμε πως ο πόλεμος είναι κοινός, πως δικαιοσύνη είναι η έρις και πως όλα γίνονται με την αντίθεση και την υποχρεωτική νομοτέλεια - όπως αποδίδει το απόσπασμα ο Θ.Βέικος).
Λέγοντας πόλεμο εννοούσε τον αγώνα και την πάλη και γενικώτερα την κοινή δύναμη που γεννά όλα τα πράγματα. Κατά τον Ηράκλειτο ο κόσμος βρίσκεται συνεχώς σε κατάσταση σύρραξης, από την οποία νέες καταστάσεις δημιουργούνται και παλιές εξαφανίζονται κι αυτό ισχύει τόσο για τη φύση όσο και για την κοινωνία
ΠΟΛΕΜΟΣ ΠΑΝΤΩΝ ΠΑΤΗΡ
Από την πάλη των αντιθέτων προκύπτει νέα αρμονία:
ΕΚ ΤΩΝ ΔΙΑΦΕΡΟΝΤΩΝ ΚΑΛΛΙΣΤΗΝ ΑΡΜΟΝΙΑΝ
διότι
ΤΟ ΑΝΤΙΞΟΥΝ ΣΥΜΦΕΡΕΙΝ
ο ίδιος δίδασκε πως η θάλασσα μπορεί νάναι ταυτόχρονα και σωτήρια και ολέθρια, για τα ψάρια το νερό της είναι πόσιμο και ωφέλιμο για τους ανθρώπους άποτο και βλαβερό, ή πως η κίνηση του κοχλία με τον οποίον πίεζαν τα υφασματα στο βαφείο είναι ταυτόχρονα ελικοειδής και ευθεία, για να καταλήξει πως η κρυμμένη μέσα στις διάφορες καταστάσεις και πολλές φορές μη αντιληπτή αμέσως αρμονία είναι ισχυρότερη από αυτή που φαίνεται επιφανειακά.
ΑΡΜΟΝΙΗ ΑΦΑΝΗΣ ΦΑΝΕΡΗΣ ΚΡΕΙΤΩΝ
Πηγή:
sarantakos.com
