Καταγωγή
Το όνομα του ζεϊμπέκικου οφείλεται στον εξισλαμισμένο ελληνικό πληθυσμό των Ζεϊμπέκων.Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι διαδόθηκε στα ελλαδικά αστικά κέντρα στα τέλη του 19ου αιώνα. Ίχνη του ρεμπέτικου και κατ επέκταση του ζεϊμπέκικου εμφανίζονται σε όλα τα αστικά κέντρα της περιόδου της αποσύνθεσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, δηλαδή με την εμφάνιση των αστικών κοινωνιών, όπως η Κωνσταντινούπολη και η Σμύρνη. Διφορούμενη είναι η καταγωγή των Ζεϊμπέκων. Άλλοι υποστηρίζουν ότι οι Ζεϊμπέκηδες ήταν Έλληνες κυρίως από την Μακεδονία και Θρακιώτες, που ακολούθησαν τον Μέγα Αλέξανδρο στην εκστρατεία του στα βάθη της Ασίας. Τους ονόμαζαν Ζεϊμπέκια δηλαδή ζωέμπορους και Μακελάρηδες γιατί έσφαζαν ζώα και τα πουλούσαν. Στο πέρασμα των χρόνων θέλησαν να απαθανατίσουν τον ηρωισμό τους και να διατηρήσουν τις παραδόσεις τους και έτσι δημιούργησαν αυτόν το χορό, το ζεϊμπέκικο, που τον χόρευαν ένας ένας με σπαθιά στα χέρια και πότε πότε και στο στόμα: βγάζοντας μουγκρητά ή αλαλαγμούς, σαν τα σημερινά όπα, άλα και διάφορα άλλα. Τουρκικές πηγές όμως τους χαρακτηρίζουν ως φυλή τουρκική που βρισκόταν στην περιοχή της Σμύρνης από τον 17ο ως τον 20ο αιώνα.
Άλλη μια θεωρία σύμφωνα με τον λαογράφο και συγγραφέα Θάνο Βελλούδιο είναι ότι η λέξη Ζεϊμπέκικος προέρχεται κατά το πρώτο συνθετικό από την φριγική λέξη Ζεϋ εκ του Ζευς που συμβολίζει το πνεύμα και κατά το δεύτερο από τη λέξη μπέκος ή βέκος που σημαίνει άρτος και συμβολίζει το σώμα. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι ο χορός είναι δώρο των θεών προς τον άνθρωπο. Κατα τον Βελλούδιο με το ζεϊμπέκικο ο άνδρας κερδίζει την απαλλαγή του από κάθε καταθλιπτικό σύμπλεγμα που μπορεί να τον καταπιέζει κι αποκτά την σύνθεση της δωρικής και της φρυγικής αρμονίας, μέσα από την κατανυκτική ορχηστική περισυλλογή του στον χώρο που εντοπίζεται μεταξύ του χρόνου και του διαστήματος.
Σήμερα στον ελλαδικό χώρο, ο ζεϊμπέκικος ορίζεται ως ρεμπέτικος χορός, τουλάχιστον για την περίοδο 1850-1953 σε ό,τι αφορά στην κοινωνική του διάσταση. Από το 1953 έως το 1980 οι μετεξελίξεις και οι μετασχηματισμοί της ελληνικής κοινωνίας φέρνουν στο προσκήνιο το ζεϊμπέκικο ως λαϊκό χορό. Από το 1980 και εντεύθεν ορίζεται ως πανελλήνιος χορός που εξελίσσεται σύμφωνα με την ελληνική αστικολαϊκή μουσική παράδοση.
Ύφος και εκτέλεση
Ο ζεϊμπέκικος ως παλιός χορός είναι αυστηρά ανδρικός γι’ αυτό και ορισμένες φορές αποκαλείται, εξαιτίας των χορευτικών του κινήσεων από άνδρες, ως “χορός του αετού”.Είναι χορός που δεν έχει βήματα αλλά μόνο φιγούρες και μία συγκεκριμένη κυκλική κίνηση. Ο ρυθμός ακολουθεί το βυζαντινό μέτρο που είναι στα 9/8, ενώ η συνηθισμένη ρυθμική του διάταξη είναι: 2/4+2/4+2/4+3/4 ή 4/4+2/4+3/4. Ο Τούρκος περιηγητής και συγγραφέας Εβλιά Τσελεμπί (Evliya Çelebi) υποστηρίζει πως ο «ζειμπέκικος είναι χορός σύνθετος που συνδυάζει στοιχεία και από άλλους χορούς: τον τσάμικο και ιδίως τον καλαματιανό, που φαίνεται να έχει και τον ίδιο ρυθμό, αλλά ανάποδα (π.χ. τα 9/8 του ζεϊμπέκικου χωρίζονται σε 2/8+2/8+2/8+3/8, ενώ του καλαματιανού είναι 3/8+2/8+2/8=7/8). Εκτελείται σε χώρο που δεν – ή λίγο – ξεπερνά το τετραγωνικό μέτρο και κυριαρχείται από αυτοσχεδιαστικές κινήσεις. Ως ιδιόρρυθμος εννεάσημος χορός έχει διαφορετικές μουσικές οργανώσεις και ποικίλλει ανάλογα με το θεματικό περιεχόμενο, τον χώρο προέλευσης και τη χρονική περίοδο που δημιουργήθηκε.
Η εξέλιξη του ζεϊμπέκικου
Όντας αρχικά αντικριστός χορός δύο ατόμων που έφεραν οπλισμό, εξελίχθηκε σε αυτοσχεδιαστικό ανδρικό χορό. Επίσης κάποτε ήταν χορός μοναχικός και μόνο για τους άντρες. Σήμερα τον χορεύουν όλοι. Φυσικά και οι γυναίκες. Ο ζεϊμπέκικος σήμερα όταν δεν χορεύεται παραδοσιακά (αντικρυστός), παραμένει μοναχικός χορός. Κάθε χορευτής του έχει τις δικές του φιγούρες, με τις οποίες εκφράζεται. Επίσης, ο κάθε χορευτής, χορεύει μόνο ένα τραγούδι, μόνο μια φορά!
Πολλές φορές είναι το δικό του, συγκεκριμένο τραγούδι και όχι ένα τυχαίο. Παλαιότερα, καμιά φορά και στις ημέρες μας, συμβαίνει κάποιος να τολμήσει να διακοψει κάποιον που χορεύει ζεϊμπέκικο. Κάπως έτσι ξεκίνησε στα χρόνια της Κατοχής, ο θεσμός της “παραγγελιάς”. Δηλαδή οι μουσικοί, συνήθως με το αζημίωτο, προανήγγειλαν το όνομα του “δικαιούχου στον επόμενο χορό.Όσο χόρευε αυτός, δεν επιτρεπόταν να χορέψει κανείς άλλος μαζί του στον ίδιο χώρο ή να τον ενοχλήσει.
Μουσικά είδη ζεϊμπέκικων
Δεν είναι ο ρυθμός που διαφοροποιεί τα είδη ζεϊμπέκικου, αλλά το ύφος. Υπάρχουν αρκετές παραλλαγές, αν θεωρήσουμε ότι το κυρίως ελλαδικό ζεϊμπέκικο είναι πλέον το συνηθέστερο και λαοφιλέστερο. Υπάρχει ο κυπριακός ζεϊμπέκικος που συνήθως χορεύεται με δυο άτομα ή και ένα όπως συμβάινει με τον «κυρίως ελλαδικό» (ελληνικοί είναι αμφότεροι όπως επίσης και ο αϊβαλιώτικος που ακολουθεί) . Πολύ συχνά χορεύονταν και από γυναίκες. .Έχουμε, επίσης και τον αϊβαλιώτικο ζεϊμπέκικο που χορεύεται με δυο άτομα αντίκρυ. Στο Πήλιο και συγκεκριμένα στη Μακρυνίτσα, επιβιώνει ένας ιδιότυπος ζεϊμπέκικος. Τελείται σε κύκλο και χορεύεται με καθορισμένες κινήσεις και βήματα από όλους τα ίδια. Στο γύρισμα του χορού των ζεϊμπέκων ακούγεται το επιφώνημα «Σούιντα!» άγνωστης ερμηνείας, που εκφέρεται όμως με επιθετική-αποτροπαϊκή διάθεση.Ωστόσο , τα ζεϊμπέκικα μπορούν να καταταγούν και σε επιμέρους ομάδες όπως:
Μοντέρνα ζεϊμπέκικα: Αυτά τα τραγούδια δεν μπορεί να τα χορέψει κάποιος χωρίς να τα χορογραφήσει. Παράδειγματα: «Πατησίων και Παραμυθιών γωνία», «Ρόζα» (Θ,Μικρούσικος- Δ. Μητροπάνος), «τι σου έκαναν και πίνεις» (απέναντι) κλπ.
- Μοντέρνα ζεϊμπέκικα:
- «Απτάλικο» Ζεϊμπέκικο μοτίβο 9/8.
- Ζεϊμπέκικο «Καμηλιέρικο» μοτίβο σε 9/8.
Παράδειγμα: Το Βαπόρι απο την Περσία (Β. Τσιτσάνη)
- Αντικρυστό Παραδοσιακό Ζεϊμπέκικο Σμυρναίικο στα 9/8.
- Ζεϊμπέκικο μοτίβο πρώτη παραλλαγή στα 9/8.
Ο ρυθμός του ζεϊμπέκικου που ακούγεται στα παλιότερα τραγούδια όπως παλιά ρεμπέτικα.Παραδείγματα: Τα δύο πρώτα μέτρα στο “Ζεϊμπέκικο της Ευδοκίας (Μ. Λοΐζος) (στη συνέχεια αλλάζει το μοτίβο)
- Ζεϊμπέκικο μοτίβο δεύτερη παραλλαγή στα 9/8.
Αυτή είναι πιο συνηθισμένη σημερινή μορφή του Ζεϊμπέκικου. Ο ρυθμός αυτός με πολύ πιο γρήγορο τέμπο μοιάζει σαν δυο μέτρα τσιφτετέλι με ένα πρόσθετο επιπλέον όγδοο στο τέλος του 2ου μέτρου. Δεν παύει όμως να είναι και αυτό ρυθμός ζεϊμπέκικου (γρήγορο ζεϊμπέκικο).
Παραδείγματα : Τα επόμενα μετα τα δύο πρώτα μέτρα στο “Το ζεϊμπέκικο της Ευδοκίας”.
- Καρσιλαμάς.
Ποια είναι η ιστορία πίσω απο το Ζεϊμπέκικο της Ευδοκίας;
Ο Μάνος Λοΐζος αρχικά έπαιξε τη μελωδία του θρυλικού ζεϊμπέκικου με τον παλιό ρεμπέτη Γιώργο Μουφλουζέλη και τον τζουρά του για χάρη της ταινίας «Ευδοκία». Τελικά στην ηχογράφηση πείθει τον Θανάση Πολυκανδριώτη να παίξει και αυτός με έναν παλιό τζουρά και όχι με το μπουζούκι. Ο Πολυκανδριώτης αρνήθηκε να παίξει με το συγκεκριμένο όργανο, όμως ο Λοΐζος ήθελε οπωσδήποτε ν’ ακούγεται ο συγκεκριμένος ήχος στο τραγούδι και τελικά το ζεϊμπέκικο ηχογραφήθηκε κομμάτι κομμάτι. Όταν ο Λοΐζος ζήτησε από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο να βάλει στίχους στο ζεϊμπέκικο, εκείνος αρνήθηκε να γράψει λόγια, αφού η μελωδία υπερίσχυε όλων. Ο Λοΐζος πείστηκε και το ζεϊμπέκικο έμεινε χωρίς λόγια, αλλά με μια μουσική που δεν ξεχνά κανείς!
Για τον τομέα Βιογραφίων & Κουλτούρας Πολιτισμών
Μαίρη Αυδίκου, Δημοσιογράφος
Πηγή:
eoellas.org
