Νικόπολη, η άγνωστη, ελληνική «Πομπηία»

Ιδρύθηκε από τον Οκταβιανό Αύγουστο το 31 π.Χ., λίγα χιλιόμετρα από την σημερινή Πρέβεζα, σε μια στενή λωρίδα εύφορης γης που χωρίζει το Ιόνιο πέλαγος από τον Αμβρακικό κόλπο- μια πόλη «Θρίαμβος» που θα δόξαζε αιώνια τη νίκη του Οκταβιανού έναντι του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας στη ναυμαχία του Ακτίου. 

Μια αψίδα θριάμβου, ακόμα και η ίδρυση μιας πολίχνης με το όνομα του νικητή δεν ήταν αντάξιες του γεγονότος. Γιατί με τη νίκη του Οκταβιανού εγκαινιάζεται η μετάβαση της ρωμαϊκής διακυβέρνησης από τη δημοκρατία (republicae) στο αυτοκρατορικό μοντέλο. Με την ίδρυση της «πόλης της Νίκης» ξεκινά μια περίοδος που στο ανατολικό, μετέπειτα βυζαντινό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ειδικά στον ελλαδικό χώρο, θα διαρκέσει 15 αιώνες.

Η Νικόπολη υπήρξε διοικητική πρωτεύουσα της Ηπείρου για 7 αιώνες. Ο Οκταβιανός για να δώσει ζωή στο φιλόδοξο σχέδιό του μετέφερε στη νέα πόλη πληθυσμούς από τις μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις της ευρύτερης περιοχής- η (ελληνο)ρωμαϊκή Νικόπολη υπολογίζεται ότι στην περίοδο της ακμής της είχε (έως) 100.000 κατοίκους, όντας ένα από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα του ρωμαϊκού κόσμου. Από τις αρχές του 7ου αι. οι αναφορές στις πηγές και τα ανασκαφικά ευρήματα σπανίζουν ώστε δεν μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για την συνέχεια της αστικής ζωής.

Σήμερα αποτελεί έναν μοναδικό στην Ελλάδα αρχαιολογικό χώρο- η έκτασή, οι «μνημειακοί πυρήνες» και το μουσείο του αντιπροσωπεύουν το πληρέστερο ενιαίο παράδειγμα του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού και τρόπου ζωής. Άλλες μεγάλες πόλεις της ρωμαϊκής περιόδου σκεπάστηκαν από τις μεταγενέστερες εκδοχές τους. Στη Νικόπολη αυτό δε συνέβη- ο αστικός χώρος έγινε εξοχή με διάσπαρτα ερείπια εν μέσω αγρών, εκατέρωθεν των μεγάλων τειχών που ποτέ δεν γκρέμισαν. Η στάχτη (στην Πομπηία) έκανε πολύ καλύτερα τη δουλειά της- εκεί ο χρόνος ακινητοποιήθηκε απότομα κι ενώ η πόλη άκμαζε. Η Νικόπολη είχε ήδη σχεδόν «ξεθεμελιωθεί» από επιδρομές- και μετά τον 10ο αιώνα πρέπει να εγκαταλείφθηκε εντελώς. Πάντως, κανείς δεν έκτισε τσιμέντα πάνω από τα περίτεχνα ψηφιδωτά. 

Για όποιον «ταξιδεύει» με την ιστορία, είναι ένας καταπληκτικός προορισμός.

Από τον ίδιο λοφίσκο όπου υπάρχουν σήμερα τα απομεινάρια του Τροπαίου της Νίκης, παρακολούθησε ο Οκταβιανός την εξέλιξη της ναυμαχίας. Η θέα είναι εξαιρετική και εκεί έστησε το στρατηγείο του. Προληπτικός καθώς ήταν, όταν συνάντησε έναν χωρικό με τον γάιδαρό του, ρώτησε τα ονόματά τους. «Ευτύχιος» απάντησε ο χωρικός. «Και ο γάιδαρος;», επέμεινε ο Αύγουστος- «Νίκων» του απάντησε ο χωρικός και ο μετέπειτα αυτοκράτορας το θεώρησε τόσο καλό οιωνό, που μετά την μάχη διέταξε να κατασκευαστεί άγαλμά τους... Στο σημείο ανήγειρε ένα πομπώδες μνημείο, το «Τρόπαιο»- αποτελούνταν από πέτρινο κτίσμα όπου εντοίχισε έμβολα των ηττημένων πλοίων, χώρο λατρείας και μνημειώδη βωμό. Η πέτρινη επιγραφή μήκους 48 μέτρων όπου ο Κάισαρας γράφει στα λατινικά πως αφιερώνει το Τρόπαιο στον Άρη και τον Ποσειδώνα, ξεκινά ως εξής: «Ο Αυτοκράτωρ Καίσαρ, γιος του Θεϊκού Ιουλίου, νικητής του πολέμου που διεξήγαγε υπέρ της Δημοκρατίας...». Μετά τη νίκη του ο Οκταβιανός ονομάστηκε Αύγουστος (Σεβαστός) από την Σύγκλητο και ο ίδιος «έχρισε» τον εαυτό του «Πρώτο Πολίτη»- η δημοκρατία (res publica) καταργήθηκε. 

Τρόπαιο Αυγούστου, τα κατάλοιπα του βωμού

Ο νέος Καίσαρας δεν λυπήθηκε τα έξοδα. Η πόλη της νίκης του θα ήταν μια λαμπρή πόλη. Στις υπώρειες του «Τροπαίου» ο Οκταβιανός δημιούργησε ένα σύμπλεγμα εγκαταστάσεων άθλησης και ψυχαγωγίας- το Προάστειο, όπως λεγόταν, βρισκόταν ακριβώς έξω από τα τείχη της πόλης και περιελάμβανε το Θέατρο, το Στάδιο και το Γυμνάσιο. Στην κατασκευή τους συνετέλεσε πάλι η δεισιδαιμονία του Οκταβιανού- θεωρώντας ότι κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας είχε την εύνοια και την συνδρομή του Ακτίου Απόλλωνα, αναβάθμισε τα «Άκτια», τους αγώνες που διοργανώνονταν κάθε χρόνο προς τιμή του θεού. Μετέφερε την έδρα τέλεσής τους στη νέα πόλη και δημιούργησε τις υποδομές όπου θα στεγάζονταν- αθλητές από όλη την αυτοκρατορία ταξίδευαν στη Νικόπολη για να συμμετάσχουν.

Θέατρο Νικόπολης

Θέατρο, κεντρική είσοδος

Θέατρο Νικόπολης, το κοίλο των θεατών

Στο θέατρο φιλοξενήθηκαν οι μουσικοί αγώνες των Νέων Ακτίων αλλά λειτούργησε και σαν ένα οποιοδήποτε ρωμαϊκό θέατρο- τραγωδίες ή σατυρικά έργα, αλλά και μονομαχίες και θηριομαχίες πρέπει να εξελίχθηκαν εντός του. Χωρούσε 5.000 ανθρώπους, χωρισμένους σε 3 διαζώματα ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη και το φύλο- οι αριστοκράτες πιο κοντά στην σκηνή, οι υπόλοιποι άνδρες στη μεσαία ζώνη και πιο πάνω τα γυναικόπεδα. Στέκεται ακόμη όρθιο- το κοίλο των θεατών, η ημικυκλική ορχήστρα μπροστά του και πιο πίσω το σκηνικό οικοδόμημα, άλλοτε διακοσμημενο με αγάλματα θεών και μουσών. Εντυπωσιακό κτίσμα που η αρχαιολογική σκαπάνη αποκαλύπτει όλο και περισσότερο. Στην πρόσφατη ανασκαφική περίοδο αποκαλύφθηκαν το προσκήνιο, το θεωρείο, θολωτές υποδομές και κλιμακοστάσιο στο άνω κοίλο, ενώ κατασκευάστηκε περιμετρική διαδρομή περιήγησης.

Από το συγκρότημα του Γυμνασίου που εκτεινόταν σε πολλά τετραγωνικά μέτρα και πρέπει να περιελάμβανε στεγασμένο προπονητήριο, παλαίστρα, λουτρά και αίθουσες διαλέξεων, αλλά και από το μεγάλο, αμφιθεατρικό Στάδιο της Νικόπολης, ελάχιστα έχουν απομείνει. Το αποτύπωμα της κάτοψης του σταδίου είναι όμως ακόμη ορατό, δίνοντας μια αχνή εντύπωση των διαστάσεων. Η θέση επίκειται να ανασκαφεί συστηματικά. 

Η Νικόπολη υπήρξε η αγαπημένη πόλη του Αυγούστου- εργασίες ανέγερσής της εικάζεται ότι παρακολούθησε και ο ίδιος. Η δημιουργία εκ του μηδενός της νέας πόλης ακολούθησε την ρωμαϊκή πολεοδομία. Το άστυ, μια έκταση 1.400 στρεμμάτων, επιμερίστηκε σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα σε οικοδομικές νησίδες (insulae) και τον οικιστικό ιστό έτεμναν δύο κάθετες λεωφόροι- πλακόστρωτο τμήμα της decamanus maximus, της μεγαλύτερης από αυτές, διατηρείται ακόμα σε κατάσταση τόσο καλή ώστε ο σύγχρονος επισκέπτης μπορεί να αναπαραστήσει στο νου του την αρχαία κίνηση και ζωή. Οι δύο λεωφόροι διασταυρώνονταν στην Αγορά (forum), έναν τεράστιο ελεύθερο χώρο, μια πλατεία από αυτές που σήμερα στις ελληνικές πόλεις σπανίζουν.

Παρότι η ρωμαϊκή ειρήνη (Pax Romana) είχε επιβληθεί αποτελεσματικά από τις λεγεώνες, τη ρωμαϊκή νομοθεσία και έναν κραταιό διοικητικό μηχανισμό, ο Οκταβιανός, για να αισθάνονται οι κάτοικοι της Νικόπολης ασφαλείς, όρθωσε σε μια περίμετρο 5,5 χιλιομέτρων γύρω από το άστυ, ψηλά τείχη με μεγάλες πύλες. Για την ύδρευσή της Νικόπολης οι μηχανικοί του μετέφεραν νερό από τις πηγές του Λούρου σε απόσταση 55 χιλιομέτρων- μέσω πήλινων ή λίθινων αγωγών, στηριγμένων σε τοξωτές γέφυρες στις χαράδρες, μέσα από σήραγγες που τρυπούσαν τα βουνά ή από πέτρινα αυλάκια στα πιο επίπεδα μέρη, το νερό έφτανε σε δύο υδατόπυργους και από εκεί διακλαδωνόταν στα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια. Είναι ενδιαφέρον ότι από τις ίδιες πηγές υδρεύονται και σήμερα η Άρτα, η Πρέβεζα και η Λευκάδα. 

Από τα δημόσια κτίρια της Νικόπολης διασώζεται το Ωδείο- ειδικά μετά τις τελευταίες εργασίες της Επιστημονικής Επιτροπής Νικόπολης, είναι όχι μόνο επισκέψιμο αλλά και λειτουργικό, ώστε το καλοκαίρι φιλοξένησε σειρά εκδηλώσεων. Κατασκευάστηκε στο πρώτο μισό του 2ου αι. μ.Χ.. Με στέγη στην αρχική του μορφή χωρούσε περίπου χίλιους ανθρώπους που ψυχαγωγούνταν με μουσική ή θέατρο, ποιητικές απαγγελίες και ρητορικές επιδείξεις. Σήμερα, αν καθήσεις στο κοίλο των θεατών ή περπατήσεις την περιμετρική στοά του θεάτρου, θα νιώσεις την ατμόσφαιρα της ρωμαϊκής εποχής ζωηρά γύρω σου- τις αντιδράσεις των θεατών, ηθοποιούς επί σκηνής και άλλους να προετοιμάζονται στους χώρους της στοάς, τους τεχνικούς να χειρίζονται τον μηχανισμό της αυλαίας.

Ωδείο, άποψη από το άνω κοίλο

Ωδείο, περιμετρική στοά

Ποιοι ήταν όλοι αυτοί οι άνθρωποι; Πως ζούσαν, σε ποιο κοινωνικό πλαίσιο και ποια καθημερινότητα είχαν, οι πληβείοι και οι αριστοκράτες της Νικόπολης- έμποροι, τεχνίτες, στρατιωτικοί και αξιωματούχοι γραφειοκράτες, αγρότες, έποικοι και δούλοι από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας; 

Οι απαντήσεις, «ιδίοις όμμασι» στο νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης στην Πρέβεζα. Ο επισκέπτης μπορεί να αντικρίσει υπαρκτά πρόσωπα στις προτομές, που είναι πιο «χοντροκομμένες» αλλά και περισσότερο ρεαλιστικές από αυτές των κλασικών χρόνων. Στα αγάλματα θα δει τις κομμώσεις και τα ρούχα τους, χιτώνες με απανωτές πτυχώσεις που αποδίδονται με τέχνη στο λευκό μάρμαρο. Θα δει τα νομίσματα των καθημερινών συναλλαγών των εμπόρων ή των αποταμιεύσεων των λεγεωνάριων- κλειδιά των σπιτιών τους, σφραγίδες των εγγράφων τους, επιστήθια σταυρουδάκια σαν τα σημερινά, επιτύμβιες στήλες με το όνομα και την ηλικία του κάθε νεκρού. Τους αμφορείς όπου αποθήκευαν το κρασί, το στάρι και το λάδι τους- τα πήλινα ή χάλκινα σκεύη των φτωχών και τα ασημένια των πλουσίων. Ζάρια και επιτραπέζια παιχνίδια, μυροδοχεία και γυάλινα φιαλίδια αρωμάτων.

Ο πληθυσμός της Νικόπολης ήταν κατά βάση ελληνικός και η πόλη σίγουρα ελληνόφωνη- δεν αποικίστηκε μαζικά από ιταλιώτικους πληθυσμούς, όπως συνέβη, για παράδειγμα στην περίπτωση της Κορίνθου. Υπήρξε όμως σίγουρα ένα αστικό περιβάλλον πολυπολιτισμικό και πολυφυλετικό- άνθρωποι από κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας, λεγεωνάριοι και ακτήμονες πολιτικοί υποστηρικτές του Οκταβιανού, μετοίκησαν στην πόλη και συνυπήρχαν υπό τη σκέπη της ρωμαϊκής ειρήνης και νομοθεσίας. Η περίοδος ακμής της εντοπίζεται στους τρεις πρώτους αιώνες της ζωής της, στο ασφαλές περιβάλλον που η Pax Romana διαμόρφωνε. Ο σημαντικότερος γεωγράφος της αρχαιότητας, ο Στράβων έγραψε για την πόλη: «η μεν ουν Νικόπολις ευανδρεί και λαμβάνει καθ’ ημέρα επίδοσιν, χώραν τε έχουσα πολλήν».

Μαρμάρινη επιτύμβια στήλη: Aναγράφονται το όνομα, η ιδιότητα, η ηλικία και χαιρετισμός του νεκρού

Μαρμάρινη σαρκοφάγος. έργο αττικού εργαστηρίου, 2ος αιώνας μ.Χ.

Μαρμάρινο άγαλμα Αφροδίτης Ουρανίας, 2ος αι. μ.Χ.

Μαρμάρινο άγαλμα λιονταριού, πιθανότατα επιτύμβιο μνημείο (4ος αι. μ.Χ.)

Μαυσωλείο 1, Βόρεια Νεκρόπολη

Τμήμα από χάλκινο σκεύος με τη μορφή θνήσκοντος Γαλάτη

Χάλκινο αγαλματίδιο του Ερμή Κερδώου, προστάτη του εμπορίου

Άγαλμα Αθηνάς δημυγορούσης (2ος αι. μ.Χ)

Ανάγλυφο με παράσταση νεκρόδειπνου, έργο αττικού εργαστηρίου (4ος - 2ος αι. μ.Χ.)

Αντίνοος της Νικόπολης, βρέθηκε στον Οίκο του Γεωργίου Εκδίκου

Γιρλάντα σε μαρμάρινη σαρκοφάγο τοπικού εργαστηρίου

Εικονιστική κεφαλή παιδιού

Επιτραπέζιο παιχνίδι

Κεφαλή αγάλματος κόρης, 2ος αιώνας μ.Χ.

Εικονιστική μαρμάρινη κεφαλή Αυγούστου (β΄μισό 1ου αι. π.Χ- α΄μισό 1ου αι. μ.Χ.)

Ο Οκταβιανός παραχώρησε σημαντικά προνόμια- κάποια διοικητική αυτοτέλεια, νομισματοκοπείο όπου η πόλη «έκοβε» δικό της νόμισμα, φοροαπαλλαγές και μια (έξω από τα τείχη) αγροτική περιοχή που κατατμήθηκε σε κλήρους και μοιράστηκε στους πολίτες της. Διαθέτοντας τρία λιμάνια και βάση της γεωγραφικής της θέσης, η Νικόπολη έγινε σπουδαίος σταθμός του διαμετακομιστικού εμπορίου της εποχής- τα περισσότερα πλοία που ταξίδευαν ανάμεσα στη δυτική και την ανατολική περιοχή της αυτοκρατορίας, περνούσαν από τα λιμάνια της.

Υπήρχαν εργαστήρια τεχνιτών κάθε είδους αλλά σίγουρα τα ψηφιδωτά της Νικόπολης είναι διαχρονικά έργα τέχνης- από τα λεπτοδουλεμένα θέματά τους παίρνουμε πληροφορίες για το φυσικό περιβάλλον, τις γεωργικές εργασίες αλλά και την έντονη αλιευτική δραστηριότητα των κατοίκων της πόλης στον Αμβρακικό και το Ιόνιο. Στην περιτειχισμένη πόλη έχουν βρεθεί ερείπια 5 κτιριακών συγκροτημάτων που, μάλλον, λειτουργούσαν ως δημόσια λουτρά- βέβαια οι ρωμαϊκές θέρμες δεν αποτελούσαν μόνο χώρους υγιεινής αλλά με τους κήπους, τα γυμναστήρια, τις βιβλιοθήκες που διέθεταν ήταν ολοκληρωμένα κέντρα αναψυχής, πολυτελώς διακοσμημένα και κατάφορτα από έργα τέχνης. Στη Νικόπολη δεν έχουν ακόμη ανασκαφεί συστηματικά. Πάντως ενδεικτικό του υψηλού πολιτισμού της πόλης είναι πως ο επιφανέστερος στωικός φιλόσοφος, ο Επίκτητος, στη Νικόπολη ίδρυσε τη Σχολή του.

Στη Νικόπολη έχουν ανασκαφεί δύο πολυτελείς ιδιωτικές κατοικίες που με έκταση πολλών τετραγωνικών μέτρων η καθεμιά, προφανώς ανήκαν σε μέλη της τοπικής αριστοκρατίας- όπως θα ήταν ο Μάνιος Αντωνίνος. 

Ψηφιδωτό δάπεδο στην έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου

Ο Διόνυσος στο δωμάτιο 6 της Οικίας του Μάνιου Αντωνίνου

Έζησε σε ένα σπίτι που θα ζήλευαν και σημερινοί μεγιστάνες- ένα ιδιωτικό οικιστικό συγκρότημα πολλών επιμέρους χώρων, υπνοδωματίων, αιθουσών υποδοχής και δεξιώσεων που τα δάπεδά τους ακόμη κοσμούνται από πολύχρωμα ψηφιδωτά. Απέμειναν τα ερείπιά του αλλά όλοι οι κυρίως χώροι έχουν ταυτοποιηθεί- το αίθριο με περιστύλιο, δεξαμενές και λουτρά με λεβητοστάσιο, ατομικός λουτήρας με ψηφιδωτό θόλο, πηγάδι (που στις πρώτες ανασκαφές της οικίας το 1970 βρέθηκε να έχει ακόμα νερό), το γραφείο που ο Αντωνίνος χρησιμοποιούσε για τις επαγγελματικές του υποθέσεις. Η ζωή του στην πολυτελή κατοικία των 3.400 τ.μ. που κτίστηκε κατά τη διάρκεια του 2ου αι. μ.Χ. ήταν σίγουρα εντελώς διαφορετική και ασύγκριτα πολυτελέστερη από τη ρουτίνα των συνηθισμένων ανθρώπων, που οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι ζούσαν σε ταπεινές μονοκατοικίες ή στενόχωρα διαμερίσματα πολυώροφων κτιρίων. Η αρχαιολογική έρευνα δεν έχει ανακαλύψει ούτε καν ίχνη αυτών των αρχαίων πολυκατοικιών- όπως στο μέλλον θα δυσκολευτεί σίγουρα να αποκαλύψει πλαστικά απομεινάρια των ζωών μας στα οικόπεδα των σημερινών πολυκατοικιών.

Η ταξική διαστρωμάτωση περισσότερο εμφανής από ότι στα σπίτια, είναι στις (5) νεκροπόλεις των ανθρώπων εκείνων, όπου τα επιβλητικά μαυσωλεία των πλουσίων οικογενειών, συνυπήρχαν με τους απλούς τάφους των φτωχών. Ανάμεσα σε ταφικούς θαλάμους με μαρμάρινα δάπεδα και ψηφιδωτά, με αγάλματα και διακοσμημένες σαρκοφάγους, παρεμβάλλονταν συστάδες λίθινων πλακών με νεκρούς που στον Άδη τους συνόδευαν απλοϊκά κτερίσματα από πιο ευτελή υλικά. Νεκρά βρέφη και νήπια συχνά τοπουθετούνταν σε αμφορείς που θάβονταν στο χώμα (εγχυτρισμοί). Η καύση των νεκρών, μέχρι τον 2ο αι. μ.Χ., ήταν συνηθισμένη...

Στους δύο πρώτους αιώνες μ.Χ. η ζωή στην πόλη άνθισε. Μετά, η ρωμαϊκή ειρήνη που αποτελούσε τη βάση της ευημερίας, «ξέφτισε» από εμφυλίους πολέμους και βαρβαρικές επιδρομές. Δίχως την ασφάλεια της Pax Romana η Νικόπολη μετατρέπεται από κοσμοπολιτικό σε θρησκευτικό κέντρο. Η (πρώιμη) βυζαντινή περίοδος της πόλης είναι μια «άλλη ιστορία»...

Nικόπολη: H άγνωστη διοικητική πρωτεύουσα της Ηπείρου για πάνω από 7 αιώνες

Η (πρώιμη) βυζαντινή Νικόπολη ήταν μια μεγάλη πόλη της εποχής - σε μια περίοδο αφανισμού ή δραματικής συρρίκνωσης των πόλεων, αυτή παρέμενε Μητροπολιτική έδρα και διοικητικό κέντρο, με τις εντολές πλέον να έρχονται από το παλάτι της Κωνσταντινούπολης. Η παλαιοχριστιανική Νικόπολη ήταν όμως διαφορετική από τη ρωμαϊκή εκδοχή της- σίγουρα φτωχότερη, αφού όταν η αυτοκρατορία χωρίστηκε σε δυτική και ανατολική έπαψε να αποτελεί κρίσιμο εμπορικό σταυροδρόμι. Η ζωή (των γενεών) των κατοίκων της σε πολύ πιο επικίνδυνους, αβέβαιους καιρούς, ας μας υπενθυμίζει ότι η ιστορική εξέλιξη δεν είναι γραμμική αλλά διακόπτεται από πισωγυρίσματα που μπορεί να διαρκέσουν για ολόκληρες γενιές.

Αεροφωτογραφία της Νικόπολης με την παλαιοχριστιανική οχύρωση

Το 479 μ.Χ. η πόλη καταλήφθηκε (προσωρινά) από τους Βάνδαλους- τα αμέσως επόμενα χρόνια η βυζαντινή διοίκηση έκρινε πως η περίμετρος του τείχους έπρεπε να μειωθεί δραστικά ώστε να είναι αποτελεσματικό. Ο περιτειχισμένος αστικός χώρος συρρικνώθηκε στο 1/5 της ρωμαϊκής του έκτασης- άρα και πληθυσμιακά η Νικόπολη έφθινε. Μετά την επιδρομή των Βανδάλων οι κάτοικοι της Νικόπολης αιχμαλωτίστηκαν ως δούλοι. Οι Βυζαντινοί εξαγόρασαν πολλούς, όχι όλους όμως...

Το μνημειακό σύνολο του προαστείου (Θέατρο, Στάδιο, Γυμνάσιο) αφέθηκε να ρημάζει- την ίδια εχθρική απαξίωση αντιμετώπισαν και πολλά δημόσια κτίρια, όπως το Ωδείο. Παρότι έδραζαν στο επίκεντρο της ρωμαϊκής πόλης, βρέθηκαν εκτός των νέων βυζαντινών τειχών γιατί είχαν ήδη περιέλθει σε αχρησία από τους χριστιανούς, συχνά μετά από «λουκέτα» των βυζαντινών αυτοκρατόρων. Ο Δήμος και η Βουλή της πόλης, η ύπαρξη των οποίων αποδεικνύεται από αναθηματικά βάθρα, έπαψαν να λειτουργούν και το forum (αγορά) εγκαταλείφθηκε.

Ο χριστιανισμός σίγουρα επέδρασε στην κοινωνική ζωή και τον πολιτισμό των πόλεων της εποχής. Για θεολόγους όπως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, τα ασφυκτικά γεμάτα θέατρα συνιστούσαν θλιβερή εικόνα, τα έργα ήταν έκφυλα και χυδαία, οι ηθοποιοί άνθρωποι χαμηλής υποστάθμης. «Μακάρι να καταργείτο το θέατρο γιατί από αυτό πηγάζει κάθε κακό: παρανομίες και ταραχές, πορνεία, κακή συμπεριφορά προς τις γυναίκες, μαγεία...»- αυτή είναι η θέση του συγγραφέα.

Τα «ήθη» μόνο αψεγάδιαστα δεν ήταν. Κακόφημες ταβέρνες και καταγώγια, πορνεία, εξωσυζυγικές σχέσεις, τυχερά παιχνίδια υπήρχαν όπως και πριν, κεκαλυμμένα όμως από ένα «επίχρισμα» χριστιανικής ηθικής. Ανώτερη εκπαίδευση δεν υπήρχε πλέον- από την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή επιβίωσαν κυρίως τα εργαστήρια που ήταν χρήσιμα για τον διάκοσμο των εκκλησιών. Στη Νικόπολη συγκεκριμένα, τα εργαστήρια αρχιτεκτονικών γλυπτών και ψηφιδωτών συνέχιζαν την τοπική παράδοση των προηγούμενων αιώνων, ανταγωνιζόμενα στην ποιότητα της παραγωγής τους αυτά της Κωνσταντινούπολης. 

Λίγα τοπόσημα της ζωής στην βυζαντινή Νικόπολη είναι σήμερα εμφανή- οι Βασιλικές (εκκλησίες), τα τείχη, το Νυμφαίο και ο Οίκος του Γεωργίου Εκδίκου.

Βασιλική Α, Διακονικό

Βασιλική Β, Αίθριο

Ψηφιδωτό δάπεδο στην Βασιλική Α

Ψηφιδωτό δάπεδο με σκηνές κυνηγιού στην Βασιλική Β

Οι Βασιλικές της Νικόπολης είναι έξι- επιβλητικά κτιριακά σύνολα, υπήρξαν όχι μόνο λατρευτικοί χώροι αλλά και νέα επίκεντρα της δημόσια ζωής. Η πνευματική και πολιτιστική επικυριαρχία της Εκκλησίας στην κοινωνία ήταν δεδομένη- ο Μητροπολίτης Νικοπόλεως, ως ανώτατος εκκλησιαστικός άρχοντας και όλης της επαρχίας (Παλαιάς) Ηπείρου, ήταν ίσως το πλέον σημαίνον πρόσωπο μιας πόλης/ θρησκευτικού κέντρου. Στη Βασιλική Α΄(ή Δομετίου από το όνομα του κτήτορα επισκόπου) διασώζονται σε εξαιρετική κατάσταση μερικά από τα ομορφότερα ψηφιδωτά της πόλης- ήταν επίσης προικισμένη με γλυπτό διάκοσμο, ιωνικά και κορινθιακά κιονόκρανα. Η Βασιλική Β’ ονομάζεται και Αλκίσωνος , από το όνομα του επισκόπου που την ανήγειρε, πριν πεθάνει φυλακισμένος στην Κωνσταντινούπολη λόγω θεολογικής διαμάχης με τον αυτοκράτορα Αναστάσιο. Από το δεύτερο μισό του 5ου αι. μάλλον λειτούργησε ως ο καθεδρικός ναός της Νικόπολης. Αποτελούσε τμήμα ενός ευρύτερου λατρευτικού συγκροτήματος 5.900 τ.μ.- κατέρρευσε από τη φθορά των επιδρομών και του χρόνου. Τα ψηφιδωτά δάπεδα και η μαρμάρινη, αναστηλωμένη πύλη της, ανοιχτά πανταχόθεν στο φόντο μιας ήμερης φύσης και της θάλασσας, αναδίδουν και σήμερα μια διαχρονική πνευματικότητα και ηρεμία.

Δυτική Πύλη παλαιοχριστιανικών τειχών

Παλαιοχριστιανικά τείχη

Τα παλαιοχριστιανικά τείχη της πόλης στέκουν ακόμα όρθια- με ύψος που φτάνει τα 12 μέτρα, ενισχύθηκαν με ορθογώνιους, ημικυκλικούς ή πολυγωνικούς πύργους. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκαν οικοδομικά υλικά που αφαιρέθηκαν από ρωμαϊκά κτίρια- σήμερα αποτελούν ένα άρτιο δείγμα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, από τα εντυπωσιακότερα στα Βαλκάνια. Από την Δυτική Πύλη, που αναστηλώθηκε εντυπωσιακά, βλέπω τους πύργους των τειχών να ξεμακραίνουν στη σειρά και αναλογίζομαι τις πολεμικές ιαχές, και τις κλαγγές των όπλων, τις κραυγές πόνου, τις βρισιές, τα επιφωνήματα των νικητών και τον θρήνο των ηττημένων που ακούστηκαν εδώ. Ένα αιματοβαμμένο μέρος, γαλήνιο πια.

Οικία Γεωργίου Εκδίκου: Ο κήπος του περιστυλίου

Παιχνίδι παιδιών χαραγμένο στην πλακόστρωση δρόμου της πόλης

Τμήμα δρόμου της πόλης κοντά στην οικία του Γεωργίου Εκδίκου

Δέκα στρέμματα καταλαμβάνει η Οικία του Γεωργίου Εκδίκου- κτίστηκε μάλλον μετά το 50 μ.Χ. σαν πολυτελής κατοικία που έχει πολλές ομοιότητες με την έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου. Στα πρώτα χρόνια του Βυζαντίου έζησε εκεί ο έκδικος της πόλης Γεώργιος, επιφανής αξιωματούχος που σε ένα ρόλο νομικού υπεράσπιζε τα δικαιώματα των πολιτών έναντι αυθαιρεσιών της εξουσίας. Αργότερα, ευρήματα υποδεικνύουν ότι αποτέλεσε επισκοπικό μέγαρο. Εκτιμάται ότι εγκαταλείφθηκε στις αρχές του 7ου αι., πιθανότατα μαζί με την υπόλοιπη πόλη.

Η Νικόπολη είχε ήδη αντιμετωπίσει άγριες επιδρομές- των Ερούλων, των Βανδάλων, των Οστρογότθων. Οι άμυνες, οι υποδομές, ο πληθυσμός και η κρατική οργάνωση έφθιναν συνεχώς. Η επιδρομή των Αβάρων ίσως έδωσε το τελικό χτύπημα. Τα μόνα ίχνη ζωής τους επόμενους αιώνες είναι ερείπια φτωχικών σπιτιών που κτίστηκαν άναρχα και πρόχειρα τον 7ο- 8ο αι… Οι ένδοξες μέρες της Pax Romana αποτελούσαν ήδη αρχαίο παρελθόν, ενώ η βυζαντινή διοίκηση είχε καταρρεύσει και δεν θα αποκαθίστατο μέχρι τον 10ο αι.. Ήταν 300 «σκοτεινά χρόνια» για όλη την Ευρώπη. Στον ελλαδικό χώρο οι εισβολές των Αβάρων και των Σλάβων ξεθεμελίωσαν την αστική ζωή. Η Νικόπολη, το άλλοτε «Σεβαστού Κτίσμα» όπως αποκαλούνταν, δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Έπεσε. 

Μαρμάρινη σαρκοφάγος από εργαστήρι της Κωνσταντινούπολης, 6ος αι. μ.Χ.

Νόμισμα (φόλλις) Ιουστινιανού (553- 554 μ.Χ.)

Μετά, ο χρόνος και το χώμα αφέθηκαν να κάνουν αθόρυβα τη δουλειά τους.

2016. Στον αρχαιολογικό χώρο της Νικόπολης με ξεναγεί ο αρχαιολόγος Βαγγέλης Παυλίδης, που συμμετέχει στις ανασκαφές από το 2002. Είναι ένας από τους εκατοντάδες ανθρώπους- αρχαιολόγους, εργάτες, συντηρητές, αρχιτέκτονες και μηχανικούς- που μεθοδικά και με υπομονή ανέλαβαν να επαναφέρουν την αρχαία πόλη από το χώμα στο φως. «Η ανασκαφική περίοδος 2000- 2015 υπήρξε από τις πλέον παραγωγικές», λέει ο ίδιος. «Η Επιστημονική Επιτροπή Νικόπολης, υπό την επιστημονική επίβλεψη αρχαιολόγων όπως ο Κωνσταντίνος Ζάχος και ακολούθως η Ευγενία Χαλκιά, διαχειρίστηκε ευρωπαϊκά κονδύλια και η αισθητική των επεμβάσεων που διεκπεραιώσαμε βραβεύτηκε από το Europa Nostra. Ήταν ένα έργο πνοής για την τοπική κοινωνία και επειδή ενεπλάκησαν πολλές επιστημονικές ειδικότητες, ανταλλάχθηκε μεγάλος όγκος πληροφοριών και αυξήθηκαν οι γνώσεις μας για την πόλη. Δυστυχώς, όταν τελειώσει η χρηματοδότηση όσοι εργάστηκαν, σκορπίζουν και μέρος της εμπειρίας που αποκτιέται, χάνεται». 

Βρισκόμαστε στην σκηνή του θεάτρου- έχοντας δει την εικόνα του στο πρόσφατο παρελθόν, η διαφορά είναι εντυπωσιακή. Οι αποχωματώσεις στη σκηνή, η ανασκαφή του άνω κοίλου και πλήθος άλλων παρεμβάσεων έχουν γυρίσει τον χρόνο αιώνες πίσω. Το βιντεάκι των εργασιών δείχνει τον κάματο και το μεράκι όλων όσων συμμετείχαν, ενώ αρχαιολογικοί οδηγοί για τη Νικόπολη είναι διαθέσιμοι στο διαδίκτυο σε μορφή pdf.

«Δεν έχουμε τελειώσει», λέει ο Παυλίδης. «Σκοπός μας είναι να ανασκαφεί όλο και να αποκαλυφθεί πληρέστερα. Αυτή την περίοδο ετοιμάζουμε τους φακέλους για την ένταξη του θεάτρου και του σταδίου στο ΕΣΠΑ 2017- 2020». Η Νικόπολη είναι τόσο μεγάλη σε έκταση που συνιστά ένα, ίσως, αέναο αρχαιολογικό πρότζεκτ. Σημαντικοί Έλληνες αρχαιολόγοι, όπως ο Αλέξανδρος Φιλαδελφέας, ο Αναστάσιος Ορλάνδος και η Ιουλία Βοκοτοπούλου, τα τελευταία χρόνια ο Κωνσταντίνος Ζάχος, έχουν εργαστεί εδώ από το 1913, οπότε η περιοχή της Πρέβεζας εντάχθηκε στο ελληνικό κράτος. Και όμως, μόνο το 6% της συνολικής επιφάνειας έχει ανασκαφεί συστηματικά. «Θέλουμε να επιμείνουμε και να αναδείξουμε όσο πιο ολοκληρωμένα τους πολλούς μνημειακούς πυρήνες, να συνεχίσουμε τη διαμόρφωση διαδρομών που τους συνδέουν και τους καθιστούν εύκολα προσβάσιμους στον επισκέπτη».

«Να γίνει η Νικόπολη το μεγαλύτερο αρχαιολογικό πάρκο στην Ελλάδα, και όταν απομακρυνθεί το τμήμα της εθνικής οδού που τέμνει τον αρχαιολογικό χώρο, να συμπεριληφθεί στα μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Για αυτό εργαζόμαστε», λέει ο Παυλίδης. «Το δικαιούται η Νικόπολη».




Πηγή: 

Α. Γαγλίας, 

The Huffington Post 1, 

The Huffington Post 2