Είναι προφανής η διαπίστωση ότι στην Ελληνική οι ρίζες
εμφανίζουν μεγάλη ποικιλία ως προς το ριζικό φωνήεν, ενώ κατά κανόνα τα σύμφωνα
παραμένουν αναλλοίωτα. Η ποικιλία αυτή είναι και ποιοτική (αφορά το είδος του
φωνήεντος), αλλά και ποσοτική (αφορά το μάκρος του) και σχετίζεται με διαφορές
στο νόημα των παραγόμενων λέξεων ή στις γραμματικές κατηγορίες. Το φαινόμενο
αυτό είναι γνωστό στη διεθνή ορολογία με τον γερμανικό όρο ablaut, για να ξεχωρίζει από τον όρο umlaut που σχετίζεται με αλλαγές που αφορούν
τις γερμανικές γλώσσες, αλλά και οι δύο όροι καλύπτουν το φαινόμενο της αποφωνίας.
Στην προσπάθειά μας να αποκαταστήσουμε αλλαγές στη γλώσσα μας
που συνέβησαν πριν από τα αρχαιότερα γραπτά μνημεία (μυκηναϊκά κείμενα -14ος
αιώνας π.Χ.) χρησιμοποιούμε στη γλωσσολογία τη μέθοδο της εσωτερικής αποκατάστασης. Μέρος της μεθόδου είναι η αναζήτηση
ανωμαλιών σε συγχρονικό επίπεδο, οι οποίες αποτελούν λείψανα κανονικοτήτων σε
κάποιο προηγούμενο στάδιο. Από αυτή την άποψη η λεγόμενη κατηγορία των
συγκοπτόμενων ουσιαστικών της τρίτης κλίσης που αποτελείται από ελάχιστα
ουσιαστικά, τα οποία κλίνονταν ανώμαλα ήδη στην κλασική εποχή, θα μας
χρησιμέψει να ανιχνεύσουμε την προέλευση της αποφωνίας στην προϊστορική
Ελληνική. Ειδικά θα μας χρησιμεύσει η λέξη πατήρ,
που ως όρος συγγενείας είναι από τα συντηρητικότερα και αρχαϊκότερα μέρη του
λεξιλογίου μιας γλώσσας. Πράγματι, ακόμη και στην κλασική εποχή η λέξη διατηρεί
όλα τα χαρακτηριστικά της αποφωνίας, όπως τα υποψιάζονται οι γλωσσολόγοι.
Ας δούμε τους παρακάτω τύπους:
πατέρα > βαθμίδα ε
ἀπάτορα > βαθμίδα ο
πατήρ > εκτεταμένη βαθμίδα ε
ἀπάτωρ > εκτεταμένη βαθμίδα ο
πατρός > μηδενική βαθμίδα (ø)
Παρατηρούμε το εξής: η βαθμίδα ε/η εμφανίζεται, όταν ο τόνος
πέφτει πάνω στο ριζικό φωνήεν. Η βαθμίδα ο/ω εμφανίζεται μετά τον τόνο. Η
μηδενική βαθμίδα (ø) είναι άτονη με έκπτωση του ε/ο. Πβ. με δίφθογγο πείθομαι,
πέποιθα, ἐπιθόμην (ε + ι /ο+ι /ø+ι).
Ο τόνος φαίνεται, σύμφωνα με την κυρίαρχη άποψη, να παίζει
τον κύριο ρόλο στη μεταβολή των φωνηέντων, όπως συνέβη ιστορικά σε πολλές άλλες
γλώσσες (πβ. λ.χ. αγγλικά do not # don’t > η μετακίνηση του τόνου
εξαφανίζει το φωνήεν), αλλά και στα βόρεια ιδιώματα της Νεοελληνικής (νερό >
νιρό με ετεροίωση του ε, θέλω > θέλου με ετεροίωση του ο, πουλί > πλί με έκπτωση
του φωνήεντος, μηδενική βαθμίδα).
Το σύστημα αυτό, που αρχικά αφορούσε μόνο τη φωνολογία, σύντομα απέκτησε γραμματικές χρήσεις, με αποτέλεσμα να
αποσταθεροποιηθεί και να ανεξαρτητοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό από τον τόνο. Επίσης
επηρέασε επεκτάσεις των ριζών (θέματα) και καταλήξεις. Για παράδειγμα η μηδενική
βαθμίδα έγινε, ανάμεσα σε άλλα, δείκτης του λεγόμενου β΄ αορίστου (λείπω
# ἔλιπον). Η βαθμίδα ο συνδέθηκε με τα ρηματικά ουσιαστικά (γόνος,
γονή, τροχός). Η εκτεταμένη βαθμίδα με την ονομαστική πολλών
ουσιαστικών (π.χ. ποιμήν # ποιμένος). Επιπλέον φαινόμενα όπως η
αναλογία, οι φωνητικές αλλοιώσεις, η αναπληρωματική έκταση, η εξαφάνιση των
λαρυγγικών και πολλά άλλα, αλλοίωσαν ολοκληρωτικά την αρχική ομαλότητα του
φαινομένου ήδη στα αρχαιότερα σωζόμενα κείμενα.
Πηγή:
