Εξάλλου, η πόλη αυτή έξανε τα πρώτα της ιστορικά βήματα σε μια περίοδο που δικαίως αποκαλείται από τους ιστορικούς ως ο «Ελληνικός Μεσαίωνας» (11ος – 8ος αιώνας π. Χ.), καθώς τα στοιχεία που διαθέτουμε για το συγκεκριμένο διάστημα είναι φτωχά και διάσπαρτα. Διότι, όσον αφορά ιδιαίτερα τη Σπάρτη, εν αντιθέσει με την Αθήνα, δε διέθετε εκείνους τους ανθρώπους, τους ιστορικούς, τους ποιητές, τους δραματουργούς, τους ρήτορες, τους φιλοσόφους, τους καλλιτέχνες, που εξύμνησαν τα κάλλη και τη δόξα των Αθηνών και μας κληροδότησαν άπειρες πληροφορίες για το αποκαλούμενο «σχολείο της Ελλάδος».
Ούτε και δημιουργήθηκαν ποτέ εντυπωσιακά οικοδομήματα, εκπληκτικά έργα τέχνης, ανεξίτηλα από τη φθορά του χρόνου. Απ’ την άλλη, τη Σπάρτη τη μάθαμε κυρίως από τρίτους και όχι από τους ίδιους της τους ανθρώπους. Πόσον μάλιστα που ο βαθυστόχαστος και οξυδερκής Θουκυδίδης, γράφοντας στο μνημειώδες ιστορικό του έργο για τη Σπάρτη της κλασσικής εποχής, στην ακμή της δύναμής της, σημειώνει πως οι κατοπινές γενιές των ανθρώπων, βλέποντας τα μνημεία που θα έχουν απομείνει, θα δυσκολεύονται να πιστέψουν πόσο ισχυρή ήταν αυτή η πόλη! Έτσι, σ’ αυτό το άρθρο θα κινηθούμε στα μυστηριώδη μονοπάτια, όπου ο μύθος περιπλέκεται με την πραγματικότητα, ώσπου να καταλήξουμε στην εμφάνιση του θρυλικού Λυκούργου, που και αυτός από πολλούς θεωρείται μυθικό πρόσωπο.
Ο ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς
Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι ήταν οι απόγονοι του Ηρακλή, του μεγάλου ήρωα του δωρικού κόσμου. Άρα, θα πρέπει να εξετάσουμε την πορεία των αποκαλούμενων “Ηρακλείδων” και πώς τελικά κατέληξαν στην Πελοπόννησο. Κατά τον Τρωικό πόλεμο, οι Τρώες κινητοποίησαν τους συμμάχους τους ενάντια στους Αχαιούς. Και οι πιο καλοί τους φίλοι ήταν οι Ηρακλείδες. Έτσι, από την ορεινή Πίνδο κινήθηκαν προς τη Θεσσαλία που είχε εκστρατεύσει στην Τροία. Όταν οι Θεσσαλοί ηγέτες επέστρεψαν, βρήκαν τον τόπο τους κατειλημμένο από εχθρούς. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός, έστω και μυθολογικό αλλά με ιστορικό υπόστρωμα, πως, όταν επέστρεψαν οι ήρωες του Τρωικού Πολέμου στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, βρήκαν την εξουσία στα χέρια άλλων. Απτά παραδείγματα οι περιπτώσεις τους Αγαμέμνονα, του Μενέλαου και φυσικά του Οδυσσέα. Με λίγα λόγια, η επιστροφή τους σήμαινε εμφύλιο πόλεμο.
Τότε, το Μαντείο των Δελφών ενώνει τους, εκδιωγμένους από τους Αχαιούς – Μυκηναίους, Αρκάδες και στρατολογεί Δωριείς με επικεφαλής τους Ηρακλείδες για να χτυπήσουν τους Αχαιούς. Οι Ηρακλείδες πέρασαν εύκολα στο Ρίο από την Αιτωλία και χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες που χτύπησαν τους Μυκηναίους. Καταλαβαίνετε λοιπόν πως πρόκειται για τη θρυλική Κάθοδο των Δωριέων.
Η πρώτη ομάδα με επικεφαλής τον Τήμενο (απ’ αυτόν θεωρούσαν οι Μακεδόνες Βασιλείς πως έλκουν την καταγωγή τους), έναν Ηρακλείδη και αρχηγό της εκστρατείας, τράβηξε για την Αργολιδοκορινθία. Η δεύτερη ομάδα έφτασε στη Μεσσηνία με επικεφαλής τον Κρεσφόντη, έναν άλλον Ηρακλείδη που είχε παντρευτεί την κόρη του βασιλιά των Αρκάδων Κύψελου. Και η τρίτη ομάδα κατευθύνθηκε για τη περιοχή της Σπάρτης, με επικεφαλής τα παιδιά του Ηρακλείδη Αριστόδημου που είχε πεθάνει κατά την πορεία, τον Ευρυσθένη και τον Προκλή υπό την κηδεμονία του θείου τους Θήρα.
Οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι ήταν οι απόγονοι του Ηρακλή, του μεγάλου ήρωα του δωρικού κόσμου. Άρα, θα πρέπει να εξετάσουμε την πορεία των αποκαλούμενων “Ηρακλείδων” και πώς τελικά κατέληξαν στην Πελοπόννησο. Κατά τον Τρωικό πόλεμο, οι Τρώες κινητοποίησαν τους συμμάχους τους ενάντια στους Αχαιούς. Και οι πιο καλοί τους φίλοι ήταν οι Ηρακλείδες. Έτσι, από την ορεινή Πίνδο κινήθηκαν προς τη Θεσσαλία που είχε εκστρατεύσει στην Τροία. Όταν οι Θεσσαλοί ηγέτες επέστρεψαν, βρήκαν τον τόπο τους κατειλημμένο από εχθρούς. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός, έστω και μυθολογικό αλλά με ιστορικό υπόστρωμα, πως, όταν επέστρεψαν οι ήρωες του Τρωικού Πολέμου στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, βρήκαν την εξουσία στα χέρια άλλων. Απτά παραδείγματα οι περιπτώσεις τους Αγαμέμνονα, του Μενέλαου και φυσικά του Οδυσσέα. Με λίγα λόγια, η επιστροφή τους σήμαινε εμφύλιο πόλεμο.
Τότε, το Μαντείο των Δελφών ενώνει τους, εκδιωγμένους από τους Αχαιούς – Μυκηναίους, Αρκάδες και στρατολογεί Δωριείς με επικεφαλής τους Ηρακλείδες για να χτυπήσουν τους Αχαιούς. Οι Ηρακλείδες πέρασαν εύκολα στο Ρίο από την Αιτωλία και χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες που χτύπησαν τους Μυκηναίους. Καταλαβαίνετε λοιπόν πως πρόκειται για τη θρυλική Κάθοδο των Δωριέων.
Η πρώτη ομάδα με επικεφαλής τον Τήμενο (απ’ αυτόν θεωρούσαν οι Μακεδόνες Βασιλείς πως έλκουν την καταγωγή τους), έναν Ηρακλείδη και αρχηγό της εκστρατείας, τράβηξε για την Αργολιδοκορινθία. Η δεύτερη ομάδα έφτασε στη Μεσσηνία με επικεφαλής τον Κρεσφόντη, έναν άλλον Ηρακλείδη που είχε παντρευτεί την κόρη του βασιλιά των Αρκάδων Κύψελου. Και η τρίτη ομάδα κατευθύνθηκε για τη περιοχή της Σπάρτης, με επικεφαλής τα παιδιά του Ηρακλείδη Αριστόδημου που είχε πεθάνει κατά την πορεία, τον Ευρυσθένη και τον Προκλή υπό την κηδεμονία του θείου τους Θήρα.
Ο Ηρακλής παλεύει με το λιοντάρι της Νεμέας. Λευκή λήκυθος του «Ζωγράφου του Διόσφου», πρώτο τέταρτο 5ου αι. π.Χ. Μουσείο του Λούβρου
Η επίθεση των δυο πρώτων ομάδων σημείωσε επιτυχία με ταυτόχρονη εξέγερση των φτωχών μαζών εναντίον των καταπιεστών τους Αχαιών – Μυκηναίων και τη γενική υπόσχεση των Δωριέων για αναδιανομή της γης. Το Μαντείο των Δελφών που έστησε αυτή την επιχείρηση γνώριζε θαυμάσια την κατάσταση. Ωστόσο, για την κατάληψη της Λακωνίας απαιτήθηκαν πολλά χρόνια. Μόλις το 700π.Χ. μπορούμε να μιλάμε για οριστική κατάληψη της Λακωνίας από τους Δωριείς.
Έτσι, η Αρκαδία παρέμεινε σύμμαχος των Δωριέων, η Αχαΐα έμεινε ανέπαφη και κατοικούνταν από Ίωνες, ενώ οι ηττημένες αχαϊκές φρουρές φεύγουν για τη Μικρά Ασία και για τη Λακωνία και άλλες παραμένουν αμυνόμενες σε διάφορα σημεία της Πελοποννήσου. Αλλά οι Αχαιοί – Μυκηναίοι της Μεσσηνίας με αρχηγό τον Τισσαμενό, τον γιο του Ορέστη, θα κάνουν μια τολμηρή επίθεση στην Αχαΐα, που ζούσαν Ίωνες και θα τους εκδιώξουν. Άλλοι θα φύγουν για την Αττική και άλλοι φεύγοντας συγκροτημένα θα κατευθυνθούν στη Μικρά Ασία, όπου και θα δημιουργήσουν την Ιωνία.
Λίγο αργότερα, οι Δωριείς της Μεσσηνίας, για λόγους που αγνοούμε, θα σκοτώσουν τον Κρεσφόντη και θα έρθουν σε ρήξη με τους Αρκάδες. Οι Μεσσηνιακοί πόλεμοι, που θα λήξουν τον 7οαι.π.Χ. είναι ο απόηχος αυτής της αναστάτωσης.
Θήρα, Κυκλάδες, παράσταση με κορίτσι που μαζεύει κρόκο (σαφράνι) Young Girl Gathering Saffron Crocus Flowers, Akrontiri, Thera, Cyclades, before 1630 BCE
Οι Δωριείς – Ηρακλείδες πολεμιστές, που δεν πρέπει να ήταν πάνω από δέκα χιλιάδες, νίκησαν εύκολα τους Αχαιούς – Μυκηναίους και αυτό εξηγείται και από την εξέγερση του πληθυσμού της Πελοποννήσου που ζητούσε αναδιανομή της γης, αφού οι ανώτερες τάξεις των Αχαιών την είχαν συγκεντρώσει στα χέρια τους. Αλλά οι Δωριείς θέλησαν να υποτάξουν τους ίδιους τους κατοίκους που ήταν σύμμαχοι τους στην πάλη κατά των Αχαιών – Μυκηναίων. Επόμενο ήταν να σημειωθεί μια νέα εξέγερση και να εκδιωχτούν οι φρουρές τους από Αργολίδα, Κορινθία και Μεσσηνία. Οι Δωριείς που ανατρέπονται φεύγουν για τα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη και τη ΝΔ Μικρά Ασία. Όσοι παρέμειναν ενισχύουν και ενώνονται με το τμήμα που είχε καταφύγει στη Λακωνία και, αφού την καταλάβουν όλη, θα ιδρύσουν το μοναδικό γνήσιο δωρικό κράτος της Πελοποννήσου.
Όταν έφτασαν οι Ηρακλείδες στη Λακωνία με επικεφαλής τον Ευρυσθένη και τον Προκλή και τον κηδεμόνα θείο τους Θήρα, κατέλαβαν ένα μικρό μέρος της λακωνικής γης ιδρύοντας συνοικισμούς γύρω από την αχαϊκή Σπάρτη. Οι Αχαιοί κράτησαν τις θέσεις τους και έζησαν για κάποιο καιρό φιλικά μαζί τους. Ωστόσο, οι Δωριείς διασπάστηκαν σε φατρίες και έτσι εξηγείται γιατί έφυγε ο Θήρας και ίδρυσε αποικία στο ομώνυμο νησί. Ο Προκλής και ο Ευρυσθένης σε όλα διαφωνούσαν, σύμφωνα με τον Παυσανία τον Περιηγητή, αλλά συνέχιζαν να συνωμοτούν και να είναι σε στενή επαφή με τους Αχαιούς, που μάλλον ήταν ισχυρότεροι από τους Δωριείς. Νέες ομάδες Δωριέων και Αχαιών συνεργάζονται για την ίδρυση νέων αποικιών, που σημαίνει πως αυτές οι ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση με άλλους και ηττήθηκαν. Διαφορετικά δεν εξηγείται το φαινόμενο συνεργασίας με τους εχθρούς. Ήταν τα αποτελέσματα κοινωνικών αναταραχών αλλά αγνοούμε τους λόγους από τους οποίους προκλήθηκαν.
Ενώ όμως οι Δωριείς τελικά υποτάσσουν τους Αχαιούς της Λακωνίας, συμβιβάζονται μαζί τους. Και αυτό υπονοείται από τον χρησμό του Μαντείου των Δελφών να φέρουν στην περιοχή της Σπάρτης, από την Τεγέα, τα οστά του Ορέστη. Είναι μια τελετουργική προτροπή για συμφιλίωση Αχαιών και Δωριέων. Και τότε θα λέγαμε πως θεμελιώνεται η ιστορική Σπάρτη, που δεν είναι μια καθαρά γενοφυλετική ένωση. Είναι μια ένωση πολεμικών ομάδων. Και τη στιγμή που καταρρέουν στην υπόλοιπη Πελοπόννησο οι δωρικές φρουρές, στη Σπάρτη συγκεντρώνονται όλα τα υπολείμματα πολεμικών φυλών, που δεν παίρνουν τον δρόμο των αποικιών. Από εδώ και εμπρός μπορούμε να αποκαλούμε τους Δωριείς – Ηρακλείδες, με το όνομα που έμειναν γνωστοί, ως Σπαρτιάτες. Αλλά ακόμα δεν ήταν διαμορφωμένοι σε μια αποκλειστική κοινωνία (σε είδος απαρτχάιντ). Αυτό θα γίνει αργότερα από τον Λυκούργο.
Οι Σπαρτιάτες λοιπόν θα μετατρέψουν τους ντόπιους κατοίκους σε περίοικους, που θα έχουν αυτονομία στην εσωτερική τους ζωή, αλλά θα είναι υποχρεωμένοι να κατασκευάζουν τα όπλα τους και να τους ακολουθούν στρατιωτικά, ενώ, όσοι δεν συνεισέφεραν με αυτούς τους τρόπους, έδιναν έναν ελάχιστο φόρο. Πάντως οι σχέσεις των περιοίκων με τους Σπαρτιάτες ήταν φιλικές.
Γιατί όμως κάποιοι ντόπιοι Λάκωνες μετατράπηκαν σε είλωτες; Ίσως η θέση τους χειροτέρεψε ύστερα από σειρά εξεγέρσεων και ειδικά κατά τους Μεσσηνιακούς πολέμους, όπου βρέθηκαν πολλές φορές να συνεργάζονται με τους Μεσσήνιους. Συχνά παρουσιάζουν τους είλωτες για δούλους, αλλά αυτό είναι λάθος. Διατηρούσαν τα κτήματά τους, αλλά έδιναν το 50% της παραγωγής στους Σπαρτιάτες. Ήταν σίγουρα σε δυσκολότερη θέση απ’ τους περίοικους, αλλά είχαν οικογένειες, καλύβες που ζούσαν, ιδιωτική ζωή και συνεξεστράτευαν με τους Σπαρτιάτες ως ελαφριοί στρατιώτες (ψιλοί). Πουθενά δεν αναφέρεται είλωτες να προδώσουν τους Σπαρτιάτες σε μάχη. Πολεμούσαν και πέθαιναν μαζί τους!
Η Σπάρτη πριν τον Λυκούργο είχε στις τάξεις της και Αχαιούς πολεμιστές, πράγμα που δε δείχνει φυλετική αποκλειστικότητα. Αλλά και μετά τον Λυκούργο μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια θα εξαντληθεί πολλές φορές από πολεμιστές και θα χρειαστεί να πυκνώσει τις τάξεις της με νέο αίμα. Και αυτό το αίμα θα το πάρει απ’ τους περίοικους και απ’ τους είλωτες, αφού θα περάσουν ένα στάδιο δοκιμασιών. Όσο οξύμωρο και αν μοιάζει, στη σπαρτιατική κοινωνία δεν υπήρξε ποτέ φυλετική καθαρότητα! Είναι μια κοινωνία αποκλειστικά πολεμική, στην οποία θα έχουν θέση μόνο πολεμιστές και αριθμός ικανός να κρατήσει την εξουσία στη Λακωνία.
Κάπως έτσι λοιπόν, δημιουργήθηκε, θεμελιώθηκε και προχώρησε η δωρική πλέον Σπάρτη (αλλά όχι αμιγώς καθαρή) από τους σκοτεινούς χρόνους (όσον αφορά την πενία των πηγών) ως την εποχή που θα εμφανιστεί ο Λυκούργος και θα δώσει τη μορφή στη Σπάρτη με την οποία έμεινε γνωστή στα ιστορικά – κλασσικά χρόνια.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Οι Δωριείς – Ηρακλείδες πολεμιστές, που δεν πρέπει να ήταν πάνω από δέκα χιλιάδες, νίκησαν εύκολα τους Αχαιούς – Μυκηναίους και αυτό εξηγείται και από την εξέγερση του πληθυσμού της Πελοποννήσου που ζητούσε αναδιανομή της γης, αφού οι ανώτερες τάξεις των Αχαιών την είχαν συγκεντρώσει στα χέρια τους. Αλλά οι Δωριείς θέλησαν να υποτάξουν τους ίδιους τους κατοίκους που ήταν σύμμαχοι τους στην πάλη κατά των Αχαιών – Μυκηναίων. Επόμενο ήταν να σημειωθεί μια νέα εξέγερση και να εκδιωχτούν οι φρουρές τους από Αργολίδα, Κορινθία και Μεσσηνία. Οι Δωριείς που ανατρέπονται φεύγουν για τα νησιά του Αιγαίου, την Κρήτη και τη ΝΔ Μικρά Ασία. Όσοι παρέμειναν ενισχύουν και ενώνονται με το τμήμα που είχε καταφύγει στη Λακωνία και, αφού την καταλάβουν όλη, θα ιδρύσουν το μοναδικό γνήσιο δωρικό κράτος της Πελοποννήσου.
Όταν έφτασαν οι Ηρακλείδες στη Λακωνία με επικεφαλής τον Ευρυσθένη και τον Προκλή και τον κηδεμόνα θείο τους Θήρα, κατέλαβαν ένα μικρό μέρος της λακωνικής γης ιδρύοντας συνοικισμούς γύρω από την αχαϊκή Σπάρτη. Οι Αχαιοί κράτησαν τις θέσεις τους και έζησαν για κάποιο καιρό φιλικά μαζί τους. Ωστόσο, οι Δωριείς διασπάστηκαν σε φατρίες και έτσι εξηγείται γιατί έφυγε ο Θήρας και ίδρυσε αποικία στο ομώνυμο νησί. Ο Προκλής και ο Ευρυσθένης σε όλα διαφωνούσαν, σύμφωνα με τον Παυσανία τον Περιηγητή, αλλά συνέχιζαν να συνωμοτούν και να είναι σε στενή επαφή με τους Αχαιούς, που μάλλον ήταν ισχυρότεροι από τους Δωριείς. Νέες ομάδες Δωριέων και Αχαιών συνεργάζονται για την ίδρυση νέων αποικιών, που σημαίνει πως αυτές οι ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση με άλλους και ηττήθηκαν. Διαφορετικά δεν εξηγείται το φαινόμενο συνεργασίας με τους εχθρούς. Ήταν τα αποτελέσματα κοινωνικών αναταραχών αλλά αγνοούμε τους λόγους από τους οποίους προκλήθηκαν.
Ενώ όμως οι Δωριείς τελικά υποτάσσουν τους Αχαιούς της Λακωνίας, συμβιβάζονται μαζί τους. Και αυτό υπονοείται από τον χρησμό του Μαντείου των Δελφών να φέρουν στην περιοχή της Σπάρτης, από την Τεγέα, τα οστά του Ορέστη. Είναι μια τελετουργική προτροπή για συμφιλίωση Αχαιών και Δωριέων. Και τότε θα λέγαμε πως θεμελιώνεται η ιστορική Σπάρτη, που δεν είναι μια καθαρά γενοφυλετική ένωση. Είναι μια ένωση πολεμικών ομάδων. Και τη στιγμή που καταρρέουν στην υπόλοιπη Πελοπόννησο οι δωρικές φρουρές, στη Σπάρτη συγκεντρώνονται όλα τα υπολείμματα πολεμικών φυλών, που δεν παίρνουν τον δρόμο των αποικιών. Από εδώ και εμπρός μπορούμε να αποκαλούμε τους Δωριείς – Ηρακλείδες, με το όνομα που έμειναν γνωστοί, ως Σπαρτιάτες. Αλλά ακόμα δεν ήταν διαμορφωμένοι σε μια αποκλειστική κοινωνία (σε είδος απαρτχάιντ). Αυτό θα γίνει αργότερα από τον Λυκούργο.
Μαρμάρινη κεφαλή του Δία. A Marble Head of Zeus, Roman Imperial, late 1st/2nd Century A.D., on an 18th Century bust
Οι Σπαρτιάτες λοιπόν θα μετατρέψουν τους ντόπιους κατοίκους σε περίοικους, που θα έχουν αυτονομία στην εσωτερική τους ζωή, αλλά θα είναι υποχρεωμένοι να κατασκευάζουν τα όπλα τους και να τους ακολουθούν στρατιωτικά, ενώ, όσοι δεν συνεισέφεραν με αυτούς τους τρόπους, έδιναν έναν ελάχιστο φόρο. Πάντως οι σχέσεις των περιοίκων με τους Σπαρτιάτες ήταν φιλικές.
Γιατί όμως κάποιοι ντόπιοι Λάκωνες μετατράπηκαν σε είλωτες; Ίσως η θέση τους χειροτέρεψε ύστερα από σειρά εξεγέρσεων και ειδικά κατά τους Μεσσηνιακούς πολέμους, όπου βρέθηκαν πολλές φορές να συνεργάζονται με τους Μεσσήνιους. Συχνά παρουσιάζουν τους είλωτες για δούλους, αλλά αυτό είναι λάθος. Διατηρούσαν τα κτήματά τους, αλλά έδιναν το 50% της παραγωγής στους Σπαρτιάτες. Ήταν σίγουρα σε δυσκολότερη θέση απ’ τους περίοικους, αλλά είχαν οικογένειες, καλύβες που ζούσαν, ιδιωτική ζωή και συνεξεστράτευαν με τους Σπαρτιάτες ως ελαφριοί στρατιώτες (ψιλοί). Πουθενά δεν αναφέρεται είλωτες να προδώσουν τους Σπαρτιάτες σε μάχη. Πολεμούσαν και πέθαιναν μαζί τους!
Η Σπάρτη πριν τον Λυκούργο είχε στις τάξεις της και Αχαιούς πολεμιστές, πράγμα που δε δείχνει φυλετική αποκλειστικότητα. Αλλά και μετά τον Λυκούργο μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια θα εξαντληθεί πολλές φορές από πολεμιστές και θα χρειαστεί να πυκνώσει τις τάξεις της με νέο αίμα. Και αυτό το αίμα θα το πάρει απ’ τους περίοικους και απ’ τους είλωτες, αφού θα περάσουν ένα στάδιο δοκιμασιών. Όσο οξύμωρο και αν μοιάζει, στη σπαρτιατική κοινωνία δεν υπήρξε ποτέ φυλετική καθαρότητα! Είναι μια κοινωνία αποκλειστικά πολεμική, στην οποία θα έχουν θέση μόνο πολεμιστές και αριθμός ικανός να κρατήσει την εξουσία στη Λακωνία.
Κάπως έτσι λοιπόν, δημιουργήθηκε, θεμελιώθηκε και προχώρησε η δωρική πλέον Σπάρτη (αλλά όχι αμιγώς καθαρή) από τους σκοτεινούς χρόνους (όσον αφορά την πενία των πηγών) ως την εποχή που θα εμφανιστεί ο Λυκούργος και θα δώσει τη μορφή στη Σπάρτη με την οποία έμεινε γνωστή στα ιστορικά – κλασσικά χρόνια.
Γράφει ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Παυσανίας, Μεσσηνιακά – Λακωνικά, Εκδ. Δαίδαλος.
- Θουκυδίδης: Ιστορία, ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ της «ΕΣΤΙΑΣ» ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΓΓΕΛΟΣ Σ.ΒΛΑΧΟΣ.
- Paul Cartledge, Οι Σπαρτιάτες, Εκδ. Λιβάνη.
- Ηρόδοτος, Ιστορίαι, Εκδ. Γκοβόστη.
- https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%86%CE%BF%CE%AF
- https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%97%CF%81%CE%B1%CE%BA%CE%BB%CE%AE%CF%82_(%CE%BC%CF%85%CE%B8%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1)
- https://gr.pinterest.com/jofouquet/crete/
Πηγή:
