Η
παρούσα ανάρτηση αποτελεί μετάφραση αντίστοιχου άρθρου της ιστορικού
Helena Schrader’s και αποτελεί μια προσπάθεια προσέγγισης – ανάδειξης
των στρατιωτικών ικανοτήτων του Λεωνίδα. Σε αυτήν προστέθηκαν ιστορικά
στοιχεία, με σκοπό την ομαλή και απρόσκοπτη παρακολούθηση των γεγονότων
από τον αναγνώστη.
****************************
Κατ’ αρχάς πρέπει να τονισθεί ότι ο Λεωνίδας
υπήρξε από τους λίγους Σπαρτιάτες βασιλείς, που ήταν «επαγγελματίας»
στρατιωτικός. Σε αντίθεση με άλλους βασιλείς πριν και μετά από αυτόν, ο
Λεωνίδας «ολοκλήρωσε» το πλήρες πρόγραμμα στρατιωτικής κατάρτισης που επιβαλλόταν στους πολίτες της Σπάρτης (από την παιδική ηλικία έως δέκα χρόνια ενεργούς υπηρεσίας και κατόπιν εφ’ όρου ζωής ως έφεδροι).
Έτσι ήταν το ίδιο εξοικειωμένος και έμπειρος με τους στρατιωτικούς
σχηματισμούς, τις τακτικές και τον οπλισμό όπως ακριβώς οι στρατιώτες
του, γεγονός πολύ σημαντικό καθότι γνώριζε πώς σκέφτονταν,
αισθανόντουσαν και αντιδρούσαν. Ήταν ταυτόχρονα στρατιώτης και
διοικητής, ένα σημαντικό πλεονέκτημα το οποίο έκανε και άλλους διάσημους
Σπαρτιάτες διοικητές, όπως τους Βρασίδα και Λύσανδρο το ίδιο αποτελεσματικούς.
Μέχρι τότε η
εμπειρία του περιοριζόταν στο πεδίο των ασκήσεων. Παρ’ ότι η Σπάρτη
στην ύστερη αρχαϊκή περίοδο ήταν μια πόλη η οποία δεν βρισκόταν διαρκώς
σε εμπόλεμη κατάσταση, εντούτοις είχε επιδοθεί σε μια σειρά από
σημαντικές στρατιωτικές εκστρατείες. Έτσι παρόλο που ο Λεωνίδας δεν
πολέμησε σε περισσότερες από είκοσι εκστρατείες, είχε αποκομίσει «από
πρώτο χέρι» σημαντική εμπειρία παρά τον περιορισμένο αριθμό πολέμων.
Όταν ο
Λεωνίδας ήταν ακόμα παιδί ή έστω νέος (ανάλογα με την ημερομηνία
γέννησής του) η Σπάρτη έκανε μια αποτυχημένη προσπάθεια να εκθρονίσει
τον τύραννο της Σάμου Πολυκράτη. Αξίζει να σημειωθεί
ότι αυτό απαίτησε την ανάπτυξη – μεταφορά μεγάλης δύναμης στρατευμάτων
μέσω θαλάσσης, καθώς και πολιορκία διάρκειας σαράντα ημερών, κατά την
οποία ορισμένοι από τους Σπαρτιάτες παρ’ όλο που κατόρθωσαν να εισέλθουν
στην πόλη, στη συνέχεια σκοτώθηκαν ενώ το υπόλοιπο στράτευμα επέστρεψε
στη Σπάρτη. Η αποτυχία και οι απώλειες ήταν τραυματικές για τους
υπερήφανους Σπαρτιάτες και απετέλεσαν το θέμα πολλών συζητήσεων στα
συσσίτια σε όλη την πόλη για πολλά χρόνια. Ο Λεωνίδας ως νεαρός
Σπαρτιάτης, αναμφίβολα άκουγε με μεγάλη προσοχή τους σχολιασμούς αυτής
της εκστρατείας από τους βετεράνους, καθώς και την κριτική των άλλων.
Δέκα χρόνια αργότερα ο ετεροθαλής αδελφός του Λεωνίδα Κλεομένης
ανέλαβε την εκστρατεία στην Αττική και πάλι μέσω θαλάσσης. Για άλλη μια
φορά η εκστρατευτική δύναμη της Σπάρτης νικήθηκε, αυτή τη φορά από το Θεσσαλικό ιππικό
και οδηγήθηκαν πίσω στα πλοία τους,. Ο Λεωνίδας ήταν προς το τέλος της
εφηβείας του, εάν δεν είναι ήδη ένας νεαρός άνδρας. Θεωρητικά πήρε μέρος
στην εκστρατεία αυτή, αλλά με υποδεέστερη ιδιότητα ως απλός στρατιώτης –
βαθμοφόρος. Ανεξάρτητα από την ηλικία και το ρόλο του, ο Λεωνίδας έλαβε
ένα πολύτιμο μάθημα, τουλάχιστον από «δεύτερο χέρι» για τις δυνατότητες
του ιππικού και τις συνέπειες όταν αυτό υποτιμάται.
Ο Κλεομένης
ανέλαβε όχι λιγότερο από τρεις επιπλέον εκστρατείες εναντίον της Αθήνας
στα χρόνια που ακολούθησαν. Στην πρώτη εκθρόνισε με επιτυχία τον
τύραννο Ιππία, αλλά στη δεύτερη, στην οποία προσπάθησε να διώξει τον Κλεισθένη
και να περιορίσει την επιρροή της Αθηναϊκής δημοκρατίας, εγκλωβίστηκε
στην Ακρόπολη από τους αγανακτισμένους Αθηναίους και αναγκάστηκε να
αποσύρει τα στρατεύματά του μετά από διαπραγματεύσεις εκεχειρίας.
Δεδομένου του μικρού και προφανώς ανεπίσημου χαρακτήρα αυτών των δύο πρώτων εκστρατειών
(ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι πραγματοποιήθηκαν με μικρές δυνάμεις
εθελοντών) είναι απίθανο ο Λεωνίδας να συμμετείχε ενεργά σε κάποια, όμως
και πάλι θα είχε ακούσει πολλά έστω από «δεύτερο χέρι».
Απογοητευμένος
από την ταπείνωση της δεύτερης ήττας του ο Κλεομένης την επόμενη
συγκεντρώνει όλο το Σπαρτιατικό στρατό και τους συμμάχους από τη
Πελοποννησιακή συμμαχία. Ο νόμος της Σπάρτης όμως προέβλεπε ότι
απαιτούνται και οι δύο βασιλείς για να διοικήσουν την πλήρη ανάπτυξη
στρατού εκτός της Λακεδαίμονος. Έτσι ο Κλεομένης σε αυτή τη τέταρτη
εκστρατεία εναντίον της Αθήνας διοικούσε από κοινού με τον Δημάρατο
ο οποίος δεν ήταν τόσο ενθουσιώδης υποστηρικτής της εισβολής στην
Αττική, όπως και οι Πελοποννήσιοι σύμμαχοι. Ο Κλεομένης έφτασε μέχρι την
Ελευσίνα, αλλά εκεί οι Κορίνθιοι αρνήθηκαν να συνεχίσουν, καθότι δεν
είχαν κάποια διαμάχη με την Αθήνα και ο Δημάρατος συμφώνησε μαζί τους.
Ενώ ο συμμαχικός στρατός διαλυόταν, η σύγκρουση μεταξύ Κλεομένη και
Δημάρατου «ακινητοποίησε» τον Σπαρτιατικό στρατό. Οι Σπαρτιάτες δεν
είχαν πλέον άλλη επιλογή παρά να επιστρέψουν αήττητοι μεν, αλλά
ταπεινωμένοι και πάλι.
Ο Λεωνίδας
ήταν σίγουρα παρών με το Σπαρτιατικό στρατό κατά τη διάρκεια της
τελευταίας εκστρατείας κατά της Αθήνας. Ανάλογα με την ημερομηνία
γέννησής του, θα μπορούσε να ήταν ήδη κατώτερος αξιωματικός. Ανεξάρτητα
από το στρατιωτικό του βαθμό και το ότι ήταν ετεροθαλής αδελφός του
Κλεομένη και προφανής κληρονόμος, ήταν σχεδόν βέβαιο ότι γνώριζε τι
συνέβαινε στα κέντρα διοικήσεως, αν όχι άμεσα, τουλάχιστον έμμεσα. Ενώ η
εκστρατεία δεν του παρείχε κάποια εμπειρία μάχης, ήταν βέβαιο ότι του
είχε προσφέρει πολλά διδάγματα σχετικά με στρατιωτικές επιχειρήσεις στις
οποίες συμμετέχουν «πολυεθνικά» στρατεύματα……. μάθημα ζωτικής σημασίας
για τη μετέπειτα ζωή του.
Η επόμενη
μεγάλη στρατιωτική εκστρατεία στη ζωή του Λεωνίδα ήταν η εκστρατεία κατά
του Άργους, που κορυφώθηκε με την δραματική νίκη της Σπάρτης στην
Σήπεια. Σε αυτή την εκστρατεία συμμετείχε το σύνολο του ενεργού
Σπαρτιατικού στρατού, οπότε η συμμετοχή του Λεωνίδα θεωρείται σίγουρη.
Σημειωτέον ότι εμπεριείχε επίσης και ναυτικό στοιχείο, καθότι ο
Σπαρτιατικός στρατός μεταφέρθηκε στον κόλπο του Άργους από τον Θηρέα στο
Ναύπλιο μέσω θαλάσσης. Ακολούθησε μαζική αντιπαράθεση με τον Αργείο
στρατό ο οποίος ήταν τουλάχιστον ισάριθμος, αν όχι σημαντικά μεγαλύτερος
από τη δύναμη του Σπαρτιατικού στρατού. Αν και οι Αργείοι είχαν μάθει
να αναγνωρίζουν τα σήματα της Σπάρτης, ο Κλεομένης αξιοποίησε έξυπνα
αυτό το πλεονέκτημα με το να παραπλανήσει τους Αργείους, μεταδίδοντας
ότι οι Σπαρτιάτες έκαναν παύση για φαγητό. Μόλις η φάλαγγα του Άργους
διασπάσθηκε αυτός επιτέθηκε και ακολούθησε «σφαγή» η οποία στέρησε από
το Άργος μια ολόκληρη γενιά πολεμιστών, αλλά ο Κλεομένης δεν κατόρθωσε
να ολοκληρώσει τη νίκη του με την κατάληψη της ανυπεράσπιστη πόλης του
Άργους.
Σημειώνεται ότι σημαντικό ρόλο στην μη κατάληψη της πόλεως του Άργους έπαιξε και η στάση της ποιήτριας Τελέσιλλας.
Τα
«διδάγματα» για τον Λεωνίδα είχαν αρχίσει με την ευελιξία που προσφέρουν
οι θαλάσσιες μεταφορές, καθώς και τη σπουδαιότητα της κατασκοπείας –
αντικατασκοπείας (εκμετάλλευση της εξοικείωσης των Αργείων με τα
σπαρτιατικά σήματα) και φυσικά τα πλεονεκτήματα του αιφνιδιασμού.
Αξίζει να
σημειωθεί ότι ο Κλεομένης δικάστηκε για προδοσία μετά από αυτή την
εκστρατεία. Η κατηγορία ήταν ότι είχε δωροδοκηθεί προκειμένου να μην
καταλάβει το Άργος, ενώ αυτό ήταν ανυπεράσπιστο……….…..πιθανώς
σκεπτόμενοι οι κατήγοροι ότι δεν υπήρχε κάποιος άλλος προφανής λόγος για
να χαθεί μια τέτοια θαυμάσια ευκαιρία μετά από διακόσια χρόνια
εχθροπραξιών………ο Ηρόδοτος αναφέρει συγκεκριμένα ότι ο Κλεομένης
κατηγορήθηκε από «εχθρούς» του και κατόπιν αθωώθηκε διότι έπεισε τους
εφόρους ότι δεν μπορούσε να λάβει ευνοϊκές ενδείξεις από τους θεούς
Αυτή τη χρονική περίοδο ο Λεωνίδας ήταν ήδη παντρεμένος με τη Γοργώ,
κόρη του Κλεομένη και σίγουρος διάδοχός του. Είναι επομένως αδύνατο να
προσμετράται μεταξύ των εχθρών του Κλεομένη (λόγοι ανταγωνισμού) όπως
είναι σχεδόν εξίσου απίθανο ότι ενέκρινε τη συμπεριφορά του Κλεομένη. Ο
Κλεομένης αθωώθηκε από τη κατηγορία της δωροδοκίας, υπερασπιζόμενος τον
εαυτό του με επιχείρημα τη θέληση των θεών, έναντι του οποίου οι έφοροι
ήταν «αβοήθητοι» χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι ενέργειές του
χειροκροτήθηκαν από τους υποστηρικτές του. Πλέον ο Λεωνίδας λαμβάνει
σοβαρά υπόψη του το γεγονός ότι η μη αξιοποίηση μιας νίκης – σχεδόν
ήττας – μπορεί να θέσει ένα Σπαρτιάτη βασιλιά σε κίνδυνο.
Η επόμενη
σημαντική στρατιωτική εμπλοκή στη ζωή του Λεωνίδα ήταν εκείνη κατά την
οποία η Σπάρτη δεν έπαιζε κάποιο άμεσο ρόλο αλλά παρόλα αυτά ίσως ήταν η
πιο αποφασιστική στρατιωτική στιγμή στη ζωή του Λεωνίδα πριν τη μάχη
στις Θερμοπύλες δηλαδή η μάχη του Μαραθώνα. Ο Λεωνίδας
μάλλον οδήγησε 2,000 Σπαρτιάτες, σε μια δραματική πορεία καλύπτοντας την
απόσταση από τη Σπάρτη στην Αθήνα σε λιγότερο από τρεις ημέρες
προκειμένου να φθάσει έγκαιρα προς ενίσχυσή της Αθήνας. Έφτασαν μία
ημέρα αφού η αποφασιστική μάχη είχε κερδηθεί από τους Αθηναίους και Πλαταιείς.
Ο Λεωνίδας περιόδευσε το πεδίο της μάχης μαζί με τους Αθηναίους
διοικητές και μαχητές, αποκομίζοντας πολλές πληροφορίες σχετικά με τους Πέρσες,
τα όπλα, τις πανοπλίες, τη τακτική και το ηθικό και αποκτώντας
ταυτόχρονα σεβασμό προς τους Αθηναίους και τους Πλαταιείς για τη
μαχητική τους ικανότητα. Ο Λεωνίδας στο Μαραθώνα διαπίστωσε ότι οι
Έλληνες οπλίτες μπορούν να αντιπαρατεθούν στο Περσικό πεζικό – ιππικό
και να προκαλέσουν σημαντικές απώλειες. Όμως αυτό το συμβάν του άφησε
και κάποιο ψυχολογικό τραύμα λόγω του ότι………..«είχε φθάσει πολύ αργά».
Ερχόμαστε στην μάχη των Θερμοπυλών.
Η απόφαση του Λεωνίδα να αναπτύξει μόνο 300 Σπαρτιάτες στα στενά,
υπαγορεύθηκε από την εμπειρία που αποκόμισε στο Μαραθώνα. Ο Λεωνίδας ο
οποίος εκτίμησε τη στρατηγική σημασία των Θερμοπυλών και του Αρτεμισίου,
ήταν αποφασισμένος αυτή τη φορά να «μην έλθει πολύ αργά για δεύτερη φορά».
Αυτό φυσικά
δεν συμβαδίζει με την άποψη ότι είχε αναλάβει μια αποστολή αυτοκτονίας. Ο
Λεωνίδας δεν είχε κανένα λόγο να πιστεύει ότι η στρατιωτική δύναμη που
είχε μετακινηθεί Βόρεια δεν ήταν αρκετή για να κρατήσει το πέρασμα μέχρι
η Σπάρτη και οι άλλες πόλεις ενισχύσουν τις δυνάμεις του, μόλις λήξουν
οι Ολυμπιακοί Αγώνες Εξάλλου ο Λεωνίδας δεν οδήγησε στα στενά μόνο 300
άνδρες. Εκτός από τους Σπαρτιάτες είχε μαζί του στρατεύματα περίοικων,
συμμάχους από την Πελοποννησιακή Συμμαχία, καθώς και Θεσπιείς, Φωκείς και Θηβαίους. Συνολικά είχε συγκεντρώσει μια δύναμη μεταξύ 6.000 και 7.000 Ελλήνων
οπλιτών, την οποία ανέπτυξε στις Θερμοπύλες, ένα πέρασμα που εκείνη την
εποχή περιορίζεται σε ένα μικρό ορεινό κομμάτι χωρισμένο σε δύο μέρη.
Είναι βέβαιο ότι ο Λεωνίδας γνώριζε από το μαντείο των Δελφών
ότι η δική του μοίρα είχε «σφραγισθεί». Ήταν βέβαιος ότι θα πεθάνει,
αλλά δεν υπήρχε κανένα σημάδι ότι ο θάνατός του θα έλθει σύντομα ή ότι
θα ήταν μάταιος. Αντιθέτως το μαντείο των Δελφών είχε υποσχεθεί να σώσει
τη Σπάρτη, εφ’ όσον ένας από τους βασιλιάδες της χανόταν στη μάχη. Ο
Λεωνίδας πιθανότατα πίστεψε (ή μάλλον ήθελε να πιστεύει) ότι παρόλο που ο
ίδιος θα πέθαινε, ο στρατός του θα νικούσε και φυσικά δεν πίστευε ότι
όλοι όσους πήρε μαζί του θα εφονεύοντο. Ο λόγος που επέλεξε για τη μάχη
όσους είχαν γιούς, ήταν διότι περίμενε ότι θα σκοτώνονταν ορισμένοι από
αυτούς, μη θέλοντας να διακινδυνεύσει τον αφανισμό έστω και μιας
Σπαρτιατικής οικογένειας – παρόλο που είχε τη δυνατότητα να επιλέξει
μεταξύ πολλών άξιων ανδρών.
Η ικανότητα
του Λεωνίδα στη τακτική ανάπτυξης του στρατού στις Θερμοπύλες έχει
αμφισβητηθεί, κυρίως λόγω της παράλειψής του να τοποθετήσει Σπαρτιάτες
στο ορεινό μονοπάτι το οποίο κατέληγε στα στενά. Τα επιχειρήματα εκείνων
που υποστήριζαν αυτή την άποψη είναι ότι δεν μπόρεσε να εκτιμήσει με
ακρίβεια τον κίνδυνο στα πλευρά/μετόπισθεν του στρατού του και η
τοποθέτηση των Φωκαίων σε αυτή τη κρίσιμη διαδρομή ήταν ερασιτεχνική. Βέβαια η εκ των υστέρων εκτίμηση είναι πάντα ασφαλέστερη,
αλλά ακόμη και αυτή δεν είναι εντελώς πειστική, διότι ο Λεωνίδας θα
διακινδύνευε διάσπαση της ήδη πολύ μικρής δύναμης Σπαρτιατών που
διέθετε, στέλνοντας έστω εκατό στρατιώτες να φρουρήσουν κάτι που στην
ουσία ήταν ένα μονοπάτι για κατσίκες. Επιπλέον, χίλιοι άνδρες από μια δύναμη μόλις έξι έως επτά χιλιάδων ανδρών, αποτελεί σημαντική δέσμευση των διαθέσιμων δυνάμεων, γεγονός το οποίο ο Λεωνίδας ελάμβανε σοβαρά υπόψη. Αυτό σημαίνει ότι εκατό Σπαρτιάτες ήταν καλύτεροι από χίλιους Φωκείς……..
θεώρηση που αιτιολογεί τη σύγχρονη γοητεία που ασκεί ο σπαρτιατικός
στρατιωτικός μύθος………αλλά δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ως σοβαρή
στρατιωτική εκτίμηση. Η εκτίμηση του Λεωνίδα ότι οι ντόπιοι με
μεγαλύτερη συμμετοχή στην υπεράσπιση των Θερμοπυλών, σε συνδυασμό με την
καλύτερη γνώση του εδάφους που είχαν, ήταν οι καλύτεροι υπερασπιστές,
είναι πιο πειστική από άλλες σύγχρονες προσεγγίσεις για το θέμα. Εξ’
άλλου αποτελεί πάντα πειρασμό να κρίνουμε μια στρατηγική από το
αποτέλεσμά – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η κριτική αυτή είναι πάντα
δίκαιη.
Ο Λεωνίδας
φαίνεται να είχε αναπτύξει μια ιδιαίτερα αποτελεσματική στρατηγική για
την υπεράσπιση των στενών, η οποία εξουδετέρωσε την αριθμητική υπεροχή
των Περσών και επέτρεψε σε ένα συγκριτικά μικρό αριθμό υπερασπιστών να
συγκρατήσουν τη συντριπτική δύναμη του στρατού του Ξέρξη για δύο
ολόκληρες ημέρες. Παρά το γεγονός ότι ο Ηρόδοτος δεν αναφέρεται σε
απώλειες των δύο πρώτων ημερών, μπορούμε να υποθέσουμε ότι δεν ήταν
μεγάλες. Η στρατηγική υπεράσπισης της «Μεσαίας Πύλης» η οποία ήταν
πλατύτερη από την «Ανατολική» ή «Δυτική πύλη», φαίνεται ότι έδωσε στους
Έλληνες την ιδανική ευκαιρία – πλεονέκτημα να μειώσουν την Περσική
πίεση, ενώ ταυτόχρονα τους επέτρεψε να διατηρήσουν επαρκή αριθμό
στρατευμάτων.
Είναι
αξιοσημείωτο και αξιοθαύμαστο ότι ο Λεωνίδας κατάφερε να «ενώσει» τους
συμμάχους και να τους κάνει να συνεργαστούν εφαρμόζοντας απλές αλλά
αποτελεσματικές μεθόδους. Ο Ηρόδοτος λέει ότι οι σύμμαχοι πολέμησαν με
βάρδιες, ή εναλλαγές, ώστε τα στρατεύματα από κάθε πόλη να έχουν χρόνο
να ξεκουραστούν και να φροντίσουν τους τραυματίες πριν «ξαναμπούν» στη
μάχη. Παρόλο που αυτό ακούγεται λογικό και εύλογο, δεν είναι καθόλου
αυτονόητο και εύκολο στην εκτέλεση καθότι απαιτεί ιδιαίτερες οργανωτικές
ικανότητες προκειμένου να μην υπάρξει σύγχυση κατά τη διάρκεια των
αλλαγών, την οποία θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν οι Πέρσες.
Εξίσου
εντυπωσιακή είναι η αντίδραση του Λεωνίδα όταν έμαθε ότι οι Πέρσες όχι
μόνο είχαν τοποθετηθεί στο μονοπάτι περικυκλώνοντας τη θέση του, αλλά οι
Φωκείς είχαν ήδη οπισθοχωρήσει. Αυτή η είδηση ήταν ένα σημαντικό και
απρόσμενο πλήγμα για το Λεωνίδα. Ωστόσο από την καταμέτρηση των
επιζώντων διαπιστώνεται ότι δεν πανικοβλήθηκε, αλλά πήρε μια δύσκολη και
ορθολογική απόφαση, στέλνοντας το μεγαλύτερο μέρος των στρατευμάτων έξω
από το πέρασμα στην ασφάλεια «ώστε να ζήσουν για να μπορούν να πολεμήσουν μια άλλη ημέρα»
διατηρώντας παράλληλα μια δύναμη αρκετά μεγάλη για να καθυστερήσει τους
Πέρσες ώστε να διαφύγει το μεγαλύτερο μέρος του στρατού.
Η στάση του
Λεωνίδα στις Θερμοπύλες την τρίτη ημέρα της μάχης ήταν σίγουρα μια
αποστολή αυτοκτονίας, αλλά όχι παράλογη. Δεν διέφερε από τη στάση του Ταξιάρχου Claude Nicholson
με το 3ο Βασιλικό Σύνταγμα Τεθωρακισμένων στο Καλαί το 1940. Ο
Nicholson υπερασπίστηκε το Calais εκτελώντας τις εντολές του
Πρωθυπουργού Winston Churcill «μέχρι κεραίας»
προκειμένου να καθηλώσουν τα στρατεύματα της Wehrmacht και να
επιτρέψουν την εκκένωση του μεγαλύτερου μέρους του Βρετανικού
Εκστρατευτικού Σώματος στη Δουνκέρκη. Τόσο οι Θερμοπύλες το 480 π.Χ. όσο
και το Calais τo 1940 υπήρξαν στρατιωτικές επιχειρήσεις ζωτικής
σημασίας για την επιβίωση των Εθνών, την υπεράσπιση των οποίων είχαν
αναλάβει τα στρατεύματα που θυσιάσθηκαν.
Το ότι ο
Λεωνίδας έδειξε τις ικανότητές του ως στρατιωτικός ηγέτης έγκειται στο
γεγονός ότι ακόμη και όταν ήλθε αντιμέτωπος με μια απελπιστική
κατάσταση, συνέχισε να πολεμά προκαλώντας τρομερές απώλειες στον εχθρό,
διατηρώντας ταυτόχρονα το ηθικό των δικών του δυνάμεων ακμαίο. Με
εξαίρεση μερικούς Θηβαίους, οι άνδρες του Λεωνίδα πολέμησαν
μέχρι θανάτου………και πάλεψαν γι’ αυτόν. Αυτή η πράξη αποτελεί την
υπέρτατη απόδειξη αφοσίωσης σε έναν ηγέτη………το να προσφέρεις τη ζωή σου
πολεμώντας γι’ αυτόν
Πηγή:
Το άρθρο στην Αγγλική εδώ: http://spartareconsidered.blogspot.com