Η μητέρα στην αρχαία Ελλάδα: Από τις Μινωίτισσες και τη Ρέα μέχρι τις μάνες των Σπαρτιατών πολεμιστών και την Ολυμπιάδα
Πολλά έχουν γραφτεί για τη θέση και τον ρόλο της γυναίκας στην
αρχαιότητα, τον Μεσαίωνα και τη μεταγενέστερη/ σύγχρονη εποχή. Γενικά
μιλώντας, η ιστορία είναι μάλλον «ανδροκρατούμενη»: Χωρίς να απουσιάζουν
οι εξαιρέσεις, οι περισσότερες κοινωνίες είχαν τη γυναίκα επικεντρωμένη
στον ρόλο της εντός της οικογένειας, ως σύζυγος και μητέρα, πιθανώς
λόγω του σκληρού αγώνα για την επιβίωση των ανθρώπινων κοινωνιών που
χαρακτήριζε την πορεία του ανθρώπινου είδους για χιλιάδες χρόνια.
Η
γυναίκα, μέσω της δυνατότητας της να δημιουργεί ζωή, διασφάλιζε την
επιβίωση και τη συνέχιση της φυλής, με τον άνδρα να αναλαμβάνει το
καθήκον της προστασίας/ υποστήριξης αυτής της διαδικασίας. Αυτό από μόνο
του διαμόρφωσε και καθόρισε τη θέση της γυναίκας σε κοινωνίες από την
προϊστορία μέχρι και τους πρόσφατους αιώνες: Η μητρική ιδιότητα της
γυναίκας σε κάποιες περιπτώσεις οδήγησε σε μητριαρχικές κοινωνίες, όπου ο
ρόλος της γυναίκας ως δημιουργού ζωής την έβαζε στην κορυφή- σε άλλες
όμως, την κατέστησε «τρόπαιο»/ «αντικείμενο», έρμαιο των επιθυμιών των
ανδρών, που τις χρησιμοποιούσαν ως μέσον για τη διαιώνιση της γενιάς.
Στην
αρχαία Ελλάδα συναντώνται και οι δύο «τάσεις». Αρχίζοντας από την
μινωική Κρήτη, βλέπει κανείς μια γυναίκα πολύ διαφορετική από αυτό που
ακολούθησε τους επόμενους αιώνες: Η Μινωίτισσα «αντλεί ισχύ» από την
ιδιότητα της μητέρας για να κατέχει μια, θα λέγαμε, χειραφετημένη θέση
στην κοινωνία της θαλασσοκράτειρας Κρήτης. Ως «εκπρόσωπος/ κόρη» της
μεγάλης μινωικής θεάς, που καθορίζει την καθημερινή ζωή των ανθρώπων,
φέρει τη «γυναικεία δύναμη», κυριαρχώντας στην πανάρχαια Μεσόγειο,
συνεχίζοντας την παράδοση προϊστορικών μητριαρχικών κοινωνιών. Η
γυναίκα της Κρήτης, ως μητέρα και δημιουργός, δεν είναι κατώτερη του
άνδρα- μια ισχυρή φιγούρα που δεν έχει λόγο να υποχωρεί μπροστά στον
άνδρα.
Τα
δεδομένα φαίνονται να αλλάζουν με το πέρασμα των ετών και τη μετάβαση
στη μυκηναϊκή περίοδο. Ένας πολιτισμός σαφώς πιο επικεντρωμένος στον
πόλεμο, σηματοδοτεί μια μετατόπιση ισχύος στον άνδρα- χωρίς βέβαια αυτό
να σημαίνει ότι η γυναίκα ήταν «σκλάβα» ή «δούλα»: Η Μυκηναία
εξακολουθεί να παίζει ενεργό ρόλο στην κοινωνία, εξακολουθώντας να
αντλεί δύναμη από την ιδιότητά της σε ενδοοικογενειακό επίπεδο.
Ωστόσο,
η κατάρρευση των πολύχρυσων Μυκηνών τα αλλάζει όλα αυτά: Ο ελλαδικός
χώρος εισέρχεται σε μια σκοτεινή περίοδο, από την οποία κάνει αιώνες να
βγει. Στο σημείο αυτό θα μπορούσε να πει κανείς πως σημειώνεται μια
κοινωνική παλινδρόμηση: Η γυναίκα ως μητέρα γίνεται κατά κάποιον τρόπο
πιο σημαντική, καθώς η επιβίωση γίνεται πιο δύσκολη, μετά την κατάρρευση
των ισχυρών εδραιωμένων κοινωνιών, αλλά αυτό σημαίνει παράλληλα ότι
κλείνεται περισσότερο στο σπίτι, με τον ενεργό ρόλο της στην κοινωνία να
υποβαθμίζεται- και, η τάση αυτή διατηρείται και κατά την κλασική
περίοδο και αργότερα, χωρίς βέβαια να λείπουν οι εξαιρέσεις, καθώς και η
σχετικά πιο «χειραφετημένη» ελληνιστική περίοδος. Οι μύθοι και οι
θρύλοι αντικατοπτρίζουν την κατάσταση, με χαρακτηριστικά παραδείγματα τη
φιγούρα της Ανδρομάχης, όπως αποτυπώνεται σε αρχαίες τραγωδίες,
απεικονίζει τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε η γυναίκα (και ειδικά η
γυναίκα- μητέρα) στον αρχαίο κόσμο, όπως και (με διαφορετικό και
«επικριτικό» μεν, σαφή δε) τη φιγούρα της προδομένης και παιδοκτόνου
Μήδειας.
«Κυβέλα, μάτερ θεών»
Ωστόσο,
σε θρησκευτικό επίπεδο η θέση της γυναίκας, χάρη στη μητρική ιδιότητα,
παραμένει ισχυρή: Η πρώτη στην ουσία «γιορτή της μητέρας» είναι η
ανοιξιάτικη γιορτή της Γαίας (σύζυγος του Ουρανού) και προσωποποίησης
της φύσης, η λατρεία της οποίας στη συνέχεια εξελίχθηκε σε αυτήν της
Ρέας, μητέρας του Δία. Θεωρείται πως η Ρέα αποτελεί την ελληνική εξέλιξη
της Κυβέλης, θεάς της άγριας φύσης, των δημιουργικών δυνάμεων και της
γονιμότητας, την οποία ο Πίνδαρος προσφωνεί «Κυβέλα, μάτερ θεών». Η
Κυβέλη φέρεται να προέρχεται από προϊστορική μικρασιατική θεότητα,
αναγόμενη ως εκ τούτου στις αρχαιότερες κοινωνίες, που ενσωμάτωναν πιο
μητριαρχικά/ χειραφετημένα χαρακτηριστικά. Παρόλα αυτά, σταδιακά η Ρέα
δείχνει να «χάνει έδαφος» απέναντι στην πιο «συμβατική», βάσει των
δεδομένων της κλασικής περιόδου, εικόνα της Ήρας, η οποία είναι πιο
κοντά στην πιο «περιορισμένη» καθημερινή εικόνα της γυναίκας όπως είχε
καθιερωθεί σε μεγάλο μέρος του αρχαιοελληνικού κόσμου. Επίσης
αντίστοιχων χαρακτηριστικών ήταν οι φιγούρες της Δήμητρας (δεν θα ήταν
υπερβολή να θεωρηθεί πως αποτελούσε το αρχέτυπο της μητέρας κατά την
κλασική αρχαιότητα) και της Εστίας, με έμφαση στον γάμο, το σπίτι και τη
μητρότητα, αντικατοπτρίζοντας την πιο «οικιακή» προσέγγιση και
αφήνοντας κατά μέρος την πιο «μεγαλειώδη» αντίληψη περί της δημιουργού
ζωής που κυριαρχούσε παλαιότερα. Χαρακτηριστικό αυτής της αντίληψης
είναι ότι ίσως οι δύο πλέον δυναμικές φιγούρες του αρχαιοελληνικού
πανθέου, η Αθηνά και η Άρτεμη, δεν έχουν την ιδιότητα της μητέρας-
απεναντίας, παρουσιάζονται σαν να μην έχουν σχεδόν καθόλου μητρικά
χαρακτηριστικά.
Οι μάνες των πολεμιστών, που νίκησαν την πατριαρχία
Όπως
προαναφέρθηκε, στο μεγαλύτερο μέρος του αρχαιοελληνικού κόσμου από την
κλασική περίοδο και μετά, η θέση της γυναίκας ήταν σαφώς υποβαθμισμένη.
Ωστόσο, αυτό δεν ήταν κανόνας- και σαφή απόδειξη για αυτό είναι η
περίπτωση της Σπάρτης: Οι Σπαρτιάτισσες, ως γνωστόν, ήταν πολύ πιο
χειραφετημένες από τις υπόλοιπες γυναίκες της αρχαίας Ελλάδας,
ξεφεύγοντας από την ανδρική «κηδεμονία», καθώς μπορούσαν να
κληρονομήσουν περιουσία, να αθλούνται και άλλα προνόμια, τα οποία δεν
είχαν οι γυναίκες σε άλλες περιοχές του αρχαίου κόσμου. «Κλειδί» για
αυτό φαίνεται πως ήταν η μητρική ιδιότητα: Στην αρχαία Σπάρτη, που έδινε
τόσο μεγάλη σημασία στην αξία των ανδρών ως πολεμιστών, ήταν τεράστιας
σημασίας η τεκνοποίηση, έτσι ώστε να διατηρείται σε υψηλά επίπεδα το
έμψυχο στρατιωτικό δυναμικό της πόλης (αξίζει να σημειωθεί πως
συνευρίσκονταν στο σκοτάδι με τους συντρόφους τους, ώστε να διατηρείται η
σεξουαλική επιθυμία και «φρεσκάδα» του έρωτα, ενώ οι μητέρες που ζούσαν
χωρίς τους άνδρες τους μπορούσαν να το κάνουν χωρίς προβλήματα).
Παράλληλα μπορούσαν να έχουν οι ίδιες περιουσία, καθώς και να
διαχειρίζονται τις περιουσίες των συζύγων τους που ήταν μακριά, ενώ
σπάνια παντρεύονταν πριν τα 20 . Γενικότερα μιλώντας, οι Σπαρτιάτισσες
θεωρούνταν ως αυτές που ήταν σε πρώτη φάση υπεύθυνες για τη διαμόρφωση
των ανδρών: Ήταν αυτές που «έπλαθαν» τους μετέπειτα Σπαρτιάτες
πολεμιστές, και το κράτος το αναγνώριζε αυτό, αντιμετωπίζοντάς τες
ανάλογα- σε μία, θα μπορούσε να πει κανείς, συνέχιση των παλαιών
αντιλήψεων περί της γυναίκας- μητέρας ως βασικού πυλώνα για τη συνέχιση
και την επιβίωση της κοινωνίας: Πάνω από όλα, ήταν οι μητέρες των
πολεμιστών- αυτές που είχαν το καθήκον να πουν το «ή ταν ή επί τας»
στους ίδιους τους τους γιους.
Ωστόσο η Σπάρτη δεν ήταν η μόνη
περιοχή όπου οι πρακτικές όσον αφορά στη θέση της γυναίκας, υπό το
πρίσμα της μητρότητας, ήταν διαφορετική, καθώς πιθανώς να υπήρχαν
παρεμφερή συστήματα στη Χίο και τη Λοκρίδα- ενώ αξίζει να υπενθυμιστεί
ότι στην αιωνιότητα έχει μείνει η ιστορία της Καλλιπάτειρας, της κόρης
του Ολυμπιονίκη Διαγόρα του Ρόδιου, η οποία ήταν η πρώτη γυναίκα της
αρχαιότητας που μπήκε σε αθλητικό χώρο, ώστε να παρακολουθήσει τους
Ολυμπιακούς Αγώνες. Μεταμφιεζόμενη σε άνδρα μπήκε στον χώρο, ρισκάροντας
τη ζωή της (η ποινή ήταν κατακρήμνιση από το όρος Τυπαίο) για να δει
τον γιο της, Πεισίροδο, που αγωνιζόταν στην πάλη- και ο πανηγυρισμός της
για την νίκη του την πρόδωσε. Ωστόσο, γλίτωσε την θανατική ποινή, λόγω
της παράδοσης Ολυμπιονικών της οικογένειάς της- και το όνομά της έμεινε
στην αιωνιότητα.
Κλείνοντας,
δεν θα ήταν σωστό να παραλείψουμε να αναφερθούμε στη γυναίκα πίσω από
τον άνθρωπο που έφτασε την αρχαία Ελλάδα στο απόγειο της δόξας της: Ο
λόγος για την Ολυμπιάδα, μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η δυναμική
πριγκίπισσα των Μολοσσών της Ηπείρου που έγινε βασίλισσα της Μακεδονίας,
νυμφευόμενη τον Φίλιππο τον Β', βρέθηκε στον πυρήνα των ζυμώσεων που
οδήγησαν στη ενοποίηση του αρχαιοελληνικού κόσμου και στη δημιουργία της
μεγαλύτερης αυτοκρατορίας που είχε δει ο κόσμος μέχρι τότε. Γέννησε και
μεγάλωσε τον στρατηλάτη που πήγε τον Ελληνισμό στα πέρατα της
Οικουμένης, ενεπλάκη ενεργά στην πολιτική και το «παιχνίδι του στέμματος»,
τέθηκε επικεφαλής στρατών και βρήκε βίαιο τέλος, στο αποκορύφωμα μιας
ζωής που ήταν αντάξια της μητέρας του μεγαλύτερου Έλληνα όλων των
εποχών.
Πηγές
Πηγή:
Πολλά έχουν γραφτεί για τη θέση και τον ρόλο της γυναίκας στην
αρχαιότητα, τον Μεσαίωνα και τη μεταγενέστερη/ σύγχρονη εποχή. Γενικά
μιλώντας, η ιστορία είναι μάλλον «ανδροκρατούμενη»: Χωρίς να απουσιάζουν
οι εξαιρέσεις, οι περισσότερες κοινωνίες είχαν τη γυναίκα επικεντρωμένη
στον ρόλο της εντός της οικογένειας, ως σύζυγος και μητέρα, πιθανώς
λόγω του σκληρού αγώνα για την επιβίωση των ανθρώπινων κοινωνιών που
χαρακτήριζε την πορεία του ανθρώπινου είδους για χιλιάδες χρόνια. 
