Με το όνομα Αέρηδες καθιερώθηκε να λέγεται αρχαίο μνημείο – κτίριο που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες της Ακρόπολης Αθηνών, στο χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς στην Πλάκα.
Το μνημείο αυτό του οποίου το επίσημο όνομα είναι Ωρολόγιο του Κυρρήστου, θεωρείται πως το ανήγειρε ο Ανδρόνικος ο Κύρρηστος ή Κυρρήστης, εξ ου και το όνομα. Πρόκειται για οκταγωνικό μαρμάρινο κτίριο, χωρίς κίονες, όπου στις ισάριθμες μετώπες του φέρονται ανάγλυφοι οι οκτώ κύριοι άνεμοι, εξ ου και αέρηδες. Φέρει δύο θύρες, μία προς Βορρά και μία προς Δυσμάς.
Το Ωρολόγιο του Κυρρήστου ανεγέρθηκε από τον Έλληνα αστρονόμο Ανδρόνικο από τη Κύρρο της Μακεδονίας (ή Μακεδονικής Συρίας) επί εποχής Σύλλα (στο πρώτο μισό του 1ου αιώνα π.Χ.), ανατολικά του αρχαιολογικού χώρου του μικρού πρόπυλου της ρωμαϊκής αγοράς στην Αθήνα.
Μετά την εκκένωση της Αθήνας από τα στρατεύματα του Μοροζίνι και την ανακατάληψή της από τους Τούρκους, το κτίριο αυτό μετατράπηκε σε Τεκέ (=μουσουλμανικό μοναστήρι) από Δερβίσηδες που είχαν έλθει από διάφορα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και εγκαταστάθηκαν σ΄ αυτό. Στην αρχή αυτοί οι δερβίσηδες ήταν άνθρωποι ανυπάκουοι που δημιουργούσαν αρκετά προβλήματα στη οθωμανική διοίκηση.
Φραντσέσκο Μοροζίνι
Στις αρχές του 19ου αιώνα ο τότε βοεβόδας της Αθήνας Χασεκής αναγκάσθηκε με στρατό να τους καθυποτάξει, απειλώντας τους πως αν δεν ακολουθήσουν τις σχετικές διατάξεις της διοίκησης θα τους εκδίωκε. Έτσι αυτοί παρέμειναν περιοριζόμενοι εντός του κτιρίου, συντηρούμενοι με κοινή δαπάνη από εισφορές μουσουλμάνων κατοίκων που έτρεφαν γι αυτούς μεγάλο σεβασμό. Στον Τεκέ αυτό φιλοξενούνταν επίσης και ανώτατοι ιερουργοί του μουσουλμανικού δόγματος που έφθαναν στην Αθήνα.
Το Ωρολόγιο του Κυρρήστου τον 19ο αιώνα
Ο Γάλλος περιηγητής Κόμης ντε Φορμπέν που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1817 βρήκε το ωρολόγιο του Κυρρήστου να κατέχεται από τους Δερβίσηδες που διακρίνονταν για την ομορφιά τους και τη σεμνότητα του ήθους των αλλά ήταν ιδιαίτερα αυθάδεις σε κάθε είδους δεσποτική διοικητική Αρχή. Οι Δερβίσηδες έμειναν στο μνημείο μέχρι το 1821 οπότε και..καταλήφθηκε η Αθήνα από τους Έλληνες, με αποτέλεσμα να διαφύγουν άλλοι στην Εύβοια και άλλοι στη Μικρά Ασία.
Γεγονός πάντως είναι ότι η παρουσία και διαμονή αυτών στη μνημείο διέσωσε αυτό από ποικίλες καταστροφές, όταν αντίθετα φθάνοντας Ευρωπαίοι αρχαιολάτρες αφαιρούσαν και άρπαζαν αρχαιότητες. Απ΄ όταν περιήλθε το μνημείο αυτό στα χέρια των Ελλήνων συμπεριελήφθη στις αρχαιότητες και στους αρχαιολογικούς χώρους της Αθήνας. Η δε συνοικία που αναπτύχθηκε γύρω απ΄ αυτό ονομάζεται ομοίως συνοικία Αέρηδες.
Περιγραφή μνημείου
Πρόκειται για ένα πυργωτό οκτάγωνο οικοδόμημα από πεντελικό μάρμαρο, μήκους πλευράς 3,20 μέτρων και συνολικού ύψους 12 μέτρων, του οποίου η βάση αποτελείται από τρεις βαθμίδες. Η στέγη του είναι κωνική κεραμοσκεπής. Στη νότια πλευρά φέρει ένα ημικυλινδρικό πρόσκτισμα μικρότερου ύψους ενώ στη ΒΑ και ΒΔ πλευρά φέρει από ένα πρόπυλο με δύο αντιτακτούς κίονες έκαστο.
Στη κορυφή της στέγης φέρονταν ένας ορειχάλκινος ανεμοδείκτης υπό μορφή Τρίτωνα ο οποίος περιστρεφόμενος έδειχνε, κρατώντας δείκτη, τη κατεύθυνση ενός από τους οκτώ κύριους ανέμους που επικρατούσε κατά την παρατήρησή του. Οι άνεμοι αυτοί προσωποποιημένοι φέρονται ανάγλυφοι να ίπτανται (φτερωτοί) στο άνω μέρος εκάστης πλευράς του πύργου, φέροντας ο καθένας και ιδιαίτερο σύμβολο.
Τα ονόματά τους φέρονται χαραγμένα κάτω από το αντίστοιχο τμήμα του οκταγωνικού γείσου, οι οποίοι και είναι: ο Βορρέας (βόρειος), ο Καικίας (βορειοανατολικός), ο Απηλιώτης (ανατολικός), ο Εύρος (νοτιοανατολικός), ο Νότος (νότιος), ο Λιψ (Λίβας, νοτιοδυτικός), ο Ζέφυρος (δυτικός), και ο Σκίρων (βορειοδυτικός). Κάτω δε από κάθε τέτοια ανάγλυφη προσωποποίηση εγχάρακτες ακτίνες κατά διάφορους σχηματισμούς αποτελούσαν αυτούσια ηλιακό ρολόι.
Ειδικότερα για τον υπολογισμό της ώρας σε ανήλιες ημέρες υπήρχε μέσα στο κτίσμα ιδιαίτερη εγκατάσταση υδραυλικού ρολογιού. Τούτο συνάγει στο συμπέρασμα πως ο κατασκευαστής του μνημείου συνδύασε τις εφευρέσεις προηγουμένων κατασκευαστών ρολογιού, όπως του Αρχιμήδη, του Κτησίβιου καθώς και του Φίλωνα. Μάλιστα όπως σημειώνει ο Ουάρρωνας, στη νότια πλευρά του οικοδομήματος υπήρχε δοχείο κυλινδρικού σχήματος με νερό που παρεχόταν μέσω αγωγού από πηγή της βόρειας πλευράς της Ακρόπολης.
Ο δε Βιτρούβιος ονομάζει το μνημείο αυτό Πύργο των Ανέμων καθώς το περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες. Τέλος η εξωτερική μορφή του μνημείου κατατάσσεται στον κορινθιακό ρυθμό (εκ των κιονοκράνων) ενώ το εσωτερικό του σε δωρικό ρυθμό (βαρύ αυστηρό). Συνέχεια του κτιρίου ΝΑ ήταν το Αγορανομείο επί πολυβάθμιτης μαρμάρινης βάσης. Το μνημείο αυτό θεωρείται ο αρχαιότερος μετεωρολογικός ωρομετρικός σταθμός του κόσμου.
