Πέμπτη 29 Δεκεμβρίου 2016

Κλεομένης Γ΄ της Σπάρτης: Ο τελευταίος μεγάλος Έλληνας

Η επανάσταση του Κλεομένη Γ΄

Κάπου μέσα στις, διαποτισμένες με ισχυρά στίγματα εθνοκεντρικών κορωνών, σελίδες των σχολικών βιβλίων ή και των συμβατικών ιστορικών έργων, συνήθως υπάρχει και μια παράγραφος (!) αφιερωμένη στους ονομαζόμενους μεταρρυθμιστές βασιλείς της Σπάρτης, τον Άγη Δ΄ και τον Κλεομένη Γ΄. Όταν πολλά χρόνια πριν ξεκίνησα να μελετώ τη ζωή και το έργο αυτών των βασιλέων, των τελευταίων πραγματικών βασιλέων της ηρωικής Σπάρτης, διαπίστωσα πως όχι μόνο άξιζε να γίνει ευρύτερα γνωστό το έργο τους αλλά και πως, παράφορα αδικημένοι στο ζύγι της ιστορίας, θα έπρεπε να αφιερωθούν κεφάλαια ολόκληρα σε κάθε ιστορικό έργο. Πόσον μάλιστα, όταν ο σπουδαίος συγγραφέας του 1ο μ. Χ. αι. ο Πλούταρχος αποφασίζει να γράψει τη βιογραφία των σημαντικότερων Ρωμαίων και Ελλήνων αντρών και συμπεριλαμβάνει τους Άγη Δ΄ και τον Κλεομένη Γ΄, τότε μάλλον θα πρέπει να έπραξαν κάτι σπουδαίο και μεγάλο. Τι ήταν λοιπόν αυτό;


(Για να έχετε μια πιο άρτια και εμβριθή οπτική γωνιά του θέματος, προτού αναγνώσετε τα άρθρα που αφορούν τον Κλεομένη Γ΄, θα πρότεινα να ρίξετε μια ματιά σε παλαιότερα άρθρα, όπως τα “Η οικονομική και κοινωνική κρίση του 3ου π. Χ. αι.”, “Ακμή και παρακμή του αρχαίου ελληνικού κόσμου” και τα δυο άρθρα που αφορούν τον “Άγη Δ΄”, διότι ουσιαστικά θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε πλήρως και σε βάθος την κοινωνική επανάσταση του Κλεομένη Γ΄.)

Η Δυναστεία των Πτολεμαίων ήταν μια βασιλική οικογένεια της Ελληνιστικής Περιόδου, που κυβέρνησε την Αίγυπτο για περίπου τρεις αιώνες, από το 305 μέχρι το 30 π.Χ.
Το 241 π. Χ. η μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Άγη Δ΄ πνίγηκε στο αίμα. Ο ίδιος, η μητέρα του και η γιαγιά του δολοφονούνται. Η τάξη των αριστοκρατών πιστεύει πια πως απαλλάχθηκε μια και καλή από τις επαναστατικές ιδέες του ρομαντικού Άγη Δ΄ και μπορεί πια να απομυζεί με την ίδια ευκολία και ακολασία τα πλούτη απ’ τον κόπο των φτωχών ανθρώπων της Λακωνίας. Ο αδελφός του Άγη Δ΄, ο Αρχίδαμος φεύγει κρυφά στη Μεσσήνη για να σώσει το κεφάλι του και έτσι ο Λεωνίδας Β΄ (ο Λεωνίδας Α΄ ήταν εκείνος που έπεσε στις Θερμοπύλες το 480 π. Χ.), ο συνεργάτης των δολοφόνων του Άγη Δ΄, μένει μόνος βασιλιάς. Μη μας διαφεύγει πως η Σπάρτη είχε δυο βασιλείς.
Για να δώσουμε μια ιδέα της διεθνούς σκηνής εκείνης της περιόδου, ας τη δούμε επί τροχάδην. Το  241 π. Χ. λήγει ο Α΄ Καρχηδονιακός πόλεμος με νίκη των Ρωμαίων. Ο Άρατος, ο ηγέτης της πανίσχυρης Αχαϊκής Συμπολιτείας, αυτός ο ευφυής, τετραπέρατος αλλά σκληρός και δουλοπρεπής πολιτικός, ανατρέπει τις τελευταίες θέσεις των Μακεδόνων στην Πελοπόννησο, Άργος και Μεγαλόπολη. Ο Δημήτριος Β΄, εγγονός του περίφημου Δημητρίου Πολιορκητή, νέος και μετριότατος βασιλιάς των Μακεδόνων, εξαπολύει τους συμμάχους του Ιλλυριούς σε πειρατικές επιδρομές που παραλύουν το εμπόριο του Ιονίου και της Αδριατικής.
Η άσημη μέχρι τότε Ρώμη παρουσιάζεται με αξιώσεις παγκοσμιότητας σαν ευεργέτης και ειρηνοποιός και ως η μόνη διέξοδος στα οικονομικοκοινωνικά προβλήματα του κλασσικού κόσμου. Μια ένωση ελληνικών κρατών ίσως θα μπορούσε να την αντιμετωπίσει αλλά η ισχυρότερη ομοσπονδία κρατών, η Αχαϊκή Συμπολιτεία, έχει ως πρώτο στόχο την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των Πτολεμαίων της Αιγύπτου. Ο ίδιος ο Άρατος δεν έκρυψε ποτέ πως έπαιρνε μισθό απ’ την Αλεξάνδρεια! Όμως, η Ρώμη και οι Πτολεμαίοι συμμαχούν καθώς έχουν κοινά συμφέροντα και έτσι δεν καταβάλλουν ιδιαίτερη προσπάθεια στην καταπολέμηση των Ιλλυριών, αφού με τη λήξη του Καρχηδονιακού πολέμου ο δρόμος του εμπορίου από Αλεξάνδρεια για Ρώμη περνά πλέον μέσω των ακτών της βόρειας Αφρικής. Έτσι, ο ελληνικός κόσμος βρίσκεται αποκλεισμένος από το διεθνές εμπόριο με ότι αυτό συνεπάγεται.
Ας επανέλθουμε λοιπόν στη Σπάρτη. Ο Λεωνίδας Β΄ συσπειρώνει γύρω του, σε ένα μέτωπο, τις εκατό οικογένειες που έχουν απομείνει με πολιτικά δικαιώματα. Η χήρα του Άγη Δ΄, η Αγιάτιδα, εξαναγκάζεται να παντρευτεί τον μικρότερό της Κλεομένη, τον γιο του Λεωνίδα Β΄, που μέχρι τότε φαινόταν αμέτοχος σε όλον εκείνον τον επαναστατικό αναβρασμό της βασιλείας του Άγη Δ΄. Ο γάμος έγινε για να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των εκατό οικογενειών και των καταλοίπων των επαναστατικών ιδεών. Όμως, θα αποβεί μοιραίος γι’ αυτές!
Ο Κλεομένης, όπως και ο Άγης, είχε για δάσκαλό του τον φιλόσοφο Σφαίρο, που αργότερα έγινε και ο επίσημος πολιτικός του σύμβουλος. Οι ιδέες του Σφαίρου για την ελευθερία και την ισότητα των ανθρώπων, αν και ήταν γνωστές, δεν τον εμπόδιζαν να συνεχίζει να διδάσκει τις θεωρίες του στη Σπάρτη των αριστοκρατών, καθώς παντού επικρατούσε ένα πνεύμα γενικής αμφισβήτησης, ανοχής και υποστήριξης προς κάθε άρνηση ή διαμαρτυρία.
Ο Λεωνίδας για έξι χρόνια κυβερνά με στήριγμα τα μισθοφορικά τάγματα σε ρόλο χωροφύλακα, ενώ μέσα στη Σπάρτη επικρατεί νέος αναβρασμός. Η ανακούφιση απ’ την κατάργηση των χρεών από τον Άγη Δ΄ εκμηδενίστηκε, γιατί με τον θάνατό του οι δανειστές ξαναγυρεύουν τα δανεικά. Από τις εκατό κρατούσες αριστοκρατικές οικογένειες πολλές ήταν χρεωμένες. Η συγκέντρωση του πλούτου περνούσε ήδη σε λιγότερα χέρια.
Όταν το 235π. Χ. πεθαίνει ο Λεωνίδας Β΄, η κατάσταση είναι χειρότερη από το 245π. Χ. που έγινε βασιλιάς ο Άγης Δ΄. Η κρίση είχε χτυπήσει παντού, σε όλη την Πελοπόννησο. Η νεολαία της Σπάρτης δεν είχε καμιά διέξοδο διαφυγής απ’ αυτήν. Από εδώ και πέρα, αρχίζει η θρυλική και σχεδόν μυθιστορηματική άνοδος του Κλεομένη Γ΄ και ότι επακολούθησε!
Οι κυριότερες πληροφορίες για τη ζωή του προέρχονται από τον Πλούταρχο που διέθετε εξαιρετικές πηγές, με κυριότερη το χαμένο σήμερα έργο του ιστορικού Φύλαρχου. Απ’ την άλλη, ο Πολύβιος έγραψε με μια μανία και ένα μένος εναντίον του Κλεομένη, στηριζόμενος στα απομνημονεύματα (χαμένο έργο και αυτό) του Άρατου, του θανάσιμου εχθρού του Κλεομένη. Η μεροληψία του Πολυβίου για τον Άρατο και η πολεμική εναντίον του έργου του Φυλάρχου, τον καθιστούν εξαιρετικά ύποπτο. Ο Πολύβιος επιτίθεται με λύσσα στον Φύλαρχο, που εξυμνούσε τον Κλεομένη, ξεφεύγοντας απ’ τα όρια της ευπρέπειας, διαστρέφοντας ακόμη και τα γεγονότα, παρά το γεγονός ότι οι άνθρωποι της εποχής πίστευαν πως ο Φύλαρχος ήταν ο πιο αξιόπιστος απ’ όσους έγραψαν για την εποχή του Κλεομένη!

Ο Κλεομένης Γ” ήταν βασιλιάς της Σπάρτης από το 235 π.Χ μέχρι το 222 π.Χ. Αρχαίο ελληνικό νόμισμα


Ο Κλεομένης αγάπησε πολύ τη γυναίκα του που όπως γράφει ο Πλούταρχος ήταν κατά την ομορφιά ανώτερη των Ελληνίδων και ευγενική στους τρόπους. Βλέποντας την αφοσίωση της στον Άγη, άρχισε να τον συμπαθεί και απ’ αυτήν έμαθε τις ιδέες και την ιστορία του, γιατί τα μόνα που ήξερε ήταν απ’ τους αντιπάλους του. Στη στροφή αυτή συνετέλεσε και η μάνα του, που δεν συμπαθούσε τον άνδρα της Λεωνίδα Β΄ για τις πράξεις του. Ο Πλούταρχος γράφει πως ήταν φιλότιμος με υψηλό φρόνημα. Είχε εγκράτεια και πραότητα, όχι υπερβολική όπως ο Άγης, αλλά η φύση του έδωσε όρεξη και ορμή για καθετί που του φαινόταν καλό. Από την κατοπινή δράση του, εξάγουμε το συμπέρασμα πως ήταν ένας λογικός άνθρωπος, αλλά άκαμπτος και αποφασιστικός όταν έπαιρνε μια απόφαση. Είχε το χάρισμα του σκεπτόμενου ανθρώπου και την τόλμη του ήρωα. Η λογική σκέψη του ανθρωπιστή φιλόσοφου Σφαίρου γονιμοποίησε το δυναμικό σπαρτιατικό πνεύμα του ανθρώπου της πράξης, για να δώσει τον τελευταίο τραγικό ήρωα του κλασσικού κόσμου! [Τραγικός είναι ο ήρωας που αποφασίζει ο ίδιος για την τύχη του και αυτό είναι το μεγαλύτερο επίτευγμα του ελληνικού πολιτισμού. Είναι επίσης αυτός που ορθώνεται ενάντια στη μοίρα του και την καταπολεμάει, αυτός που διαμορφώνει τη ζωή του σύμφωνα με την ανθρώπινη λογική. Δεν έχει σημασία αν νικήσει ή αν πέσει, αλλά η δικαίωση ή η αναγνώριση ενός δίκαιου αγώνα.]
Ο Κλεομένης ήταν ο τύπος του πραγματικού επαναστάτη σε αντίθεση με τον Άγη που ήταν ο τύπος του ιδεολόγου και του ρομαντικού της επανάστασης. Η τύχη του Άγη τον έκανε να μελετήσει καλύτερα τον τρόπο των μεγάλων μεταρρυθμίσεων. Επιπλέον, ο Κλεομένης την επαναστατική αλλαγή την είδε διευρυμένη και ήθελε να αναβιώσει το Λυκούργειο σύστημα, όχι όπως σκεφτόταν ο Άγης να επαναφέρει το παλιό καθεστώς, αλλά να δημιουργήσει κάτι νέο, μια ομοσπονδία ελεύθερων κρατών. Σε αντίθεση με την Αχαϊκή Συμπολιτεία, που ήταν ή ένωση της αριστοκρατίας ξεχωριστών πόλεων για να υπερασπιστούν τα προνόμιά τους, ο Κλεομένης πίστευε σε μια ομοσπονδία πόλεων με πολίτες που θα είχαν ίσα δικαιώματα και ίσους κλήρους. Έτσι λοιπόν, δεν είδε τις μεταρρυθμίσεις που σκόπευε να προχωρήσει ως κάτι μόνο για τη Σπάρτη, όπως ο Άγης, αλλά για όλη την Πελοπόννησο ή και όλη την Ελλάδα!

Ημίδραχμο της Αχαϊκής Συμπολιτείας, 250 π.Χ.


Ο Κλεομένης συνειδητοποίησε πλήρως το τέλμα που είχε καταλάβει την ελληνική κοινωνία, την εποχή εκείνη των ελληνιστικών μοναρχιών, των απολύτων ηγεμονιών και των βοηθών τους: των αριστοκρατών της κάθε πόλης ή ομοσπονδίας. Η οικονομική κρίση που γεννά την κοινωνική, γέννησε και την πνευματική, με τον ελληνικό τρόπο σκέψης και ζωής ανάμεσα σε μια διελκυστίνδα μεταξύ μοναρχών, αριστοκρατών και των συμφερόντων τους. Ανάμεσα επίσης και οι χιλιάδες εξαθλιωμένοι άνθρωποι, έρμαια της ματαιοδοξίας των ανώτερων τάξεων.
Ο Κλεομένης θα μπορούσε ήσυχα και ωραία να διαδεχτεί τον πατέρα του στο θρόνο της Σπάρτης, να ζήσει μια ήσυχη και τρυφηλή ζωή, γεμάτη απολαύσεις. Όμως, γι’ αυτό υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που ξεχωρίζουν. Γιατί αγωνίζονται για έναν σκοπό ή ακόμα και για ένα όνειρο. Και ο Κλεομένης ήταν ένας τέτοιος άνθρωπος, ένας μεγάλος άντρας! Έζησε το πάθος των εκατό οικογενειών να καταπνίξουν το λαϊκό κίνημα του Άγη και συνειδητοποίησε πως αν δεν ανατραπούν αυτοί, δε θα περνούσε καμιά αλλαγή. Έτσι, αρχίζει να προετοιμάζεται.
Το 235π. Χ. εκλέγεται βασιλιάς, ενώ ο άλλος θρόνος παραμένει κενός. Έτσι, σύμφωνα με τους νόμους, αφού δεν υπάρχει ισογνωμία των δυο βασιλέων, την εξουσία ασκούν οι πέντε έφοροι, που φυσικά προέρχονται απ’ τις εκατό οικογένειες. Οι έφοροι δεν ανησυχούν για τον νεαρό γιο του Λεωνίδα, του παλιού συνεταίρου τους. Ουσιαστικά, ο Κλεομένης δεν έχει καμιά εξουσία.
Πέρα από τη σύζυγο και τη μητέρα του κανένας δε γνωρίζει τις σκέψεις του. Τις αποκάλυψε στον παλιό του εκπαιδευτή, τον Ξενάρη, ο οποίος τρομοκρατήθηκε και διέκοψε τις σχέσεις του. Μετά την αποτυχία αυτή στράφηκε στον Σφαίρο, αλλά αυτός δεν ήταν Σπαρτιάτης. Έπρεπε να δημιουργήσει έναν κύκλο συνωμοτών. Όσο ζούσε ο Αρχίδαμος εξόριστος, η βασιλεία ήταν χωλή και έτσι, ούτε ο 22χρονος Κλεομένης μπορούσε να κυβερνήσει. Οι έφοροι αρνούνταν να επιστρέψει ο Αρχίδαμος και μπήκαν σε υποψίες για την απαίτηση του Κλεομένη να γυρίσει ο άλλος βασιλιάς, πράγμα που θα σήμαινε πως η εξουσία τους θα περιοριζόταν.
Τα σχέδιά του θα διευκολυνθούν απ’ την επίθεση των Αχαιών στις ανεξάρτητες πόλεις της Αρκαδίας, που ήταν κάτι ως προμαχώνας για τη Σπάρτη. Οι έφοροι στέλνουν τον Κλεομένη να εξασφαλίσει ένα πέρασμα στην Ηλεία. Γνώριζε πως μια στρατιωτική επιτυχία θα ανέβαζε το κύρος του. Επιπλέον, με μια πετυχημένη διπλωματική κίνηση και ένα δίκτυο κατασκόπων, ειδοποιεί την Τεγέα και τον Ορχομενό για την επικείμενη ύπουλη επίθεση του Άρατου, χωρίς να έχει καν κηρυχτεί πόλεμος! Η επίθεση των Αχαιών ματαιώνεται, με τον Κλεομένη να στέλνει αγγελιαφόρο για να ειρωνευτεί τον Άρατο. Ο οξυδερκής και δαιμόνιος στρατηγός των Αχαιών καταλαβαίνει πως ο νεαρός Κλεομένης, που πριν μιλούσε περιφρονητικά γι’ αυτόν, είναι επικίνδυνος και αρχίζει να συγκεντρώνει περισσότερες πληροφορίες. Από εδώ και πέρα, ξεκινά μια επική διαμάχη: ο Άρατος, ο δουλοπρεπής υπηρέτης των συμφερόντων της αριστοκρατίας, που θα ξεπούλαγε και τα παιδιά του για τα συμφέροντα της τάξης του και ο Κλεομένης Γ΄, ο νεαρός δυναμικός βασιλιάς της ξεπεσμένης και εξαρθρωμένης Σπάρτης.

Χάρτης με τις διαδοχικές επεκτάσεις της Αχαϊκής Συμπολιτείας (280-146 π.Χ.) και τις θέσεις και χρονολογίες των σημαντικότερων μαχών που έδωσε απέναντι σε Μακεδόνες, Σπαρτιάτες, Ηλείους, Αιτωλούς και Ρωμαίους.


Οι έφοροι τρόμαξαν απ’ την επιτυχία του Κλεομένη, την επιβολή του στον στρατό και τους καταπληκτικούς χειρισμούς και τον ανακάλεσαν! Σκέφτηκαν πως ένας άνθρωπος με τέτοιες ικανότητες, θα είχε και ανάλογες φιλοδοξίες, πράγμα που θα μείωνε την εξουσία τους. Αλλά ο Άρατος βρίσκει την ευκαιρία και ύπουλα καταλαμβάνει τις Καφυές. Έτσι, οι έφοροι ξαναστέλνουν τον Κλεομένη, ο οποίος σε μια εντυπωσιακή κίνηση εισβάλλει στην Αργολίδα! Ο Αριστόμαχος, στρατηγός των Αχαιών απ’ το Άργος, θέλει να πολεμήσει, αλλά ο Άρατος δε θέλει να διακινδυνέψει τα πάντα σε μια μάχη. Ο κόσμος του είναι το παρασκήνιο, η συνωμοσία, η μηχανορραφία και η εξαγορά συνειδήσεων με το χρήμα. Τελικά, μετά από ισχυρές πιέσεις των Αργείων, πείθεται σε ανταπόδοση τις κίνησης του Κλεομένη να εισβάλλουν στη Λακωνία. Αλλά με μια εκπληκτική πορεία ο Κλεομένης και ο στρατός του έχουν επιστρέψει και τους περιμένουν. Ο Άρατος αποσύρει τον στρατό του. Δεν είναι αφελής να τα χάσει όλα σε μια μάχη. Μπορεί όλοι να τον ειρωνεύονται για δειλία, αλλά έχει τον δικό του τρόπο.
Εν τω μεταξύ, ο στρατός της Σπάρτης αναγνωρίζει τον Κλεομένη ως τον ικανό αρχηγό του. Η τόλμη του και η ευκινησία έδωσαν θάρρος στους, από χρόνια, ξεπεσμένους Σπαρτιάτες. Έπειτα από λίγο καιρό, οι Ηλείοι βρίσκονταν σε πόλεμο με τον Άρατο και ζητούν βοήθεια απ’ τη Σπάρτη. Ο Κλεομένης διαλύει τον εκεί στρατό των Αχαιών σ’ ένα στενό πέρασμα, με τον Άρατο να σώζεται τελευταία στιγμή αφού κρύφτηκε σε ένα δάσος. Αλλά ένα άλλο τμήμα των Αχαιών καταλαμβάνει τη Μαντίνεια το 228π. Χ.  που αντιστεκόταν μαζί με άλλες αρκαδικές πόλεις στην επιθετικότητα της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Ο Άρατος προχωρά σε μια τρομερή πράξη: δημεύει τις περιουσίες των πολιτών και σκοτώνει όλους τους συλληφθέντες. Αχαιοί άποικοι στέλνονται και παρά το γεγονός αυτό, οι έφοροι δεν εγκρίνουν νέα εκστρατεία του Κλεομένη. Βλέπουν την αφοσίωση του στρατού σ’ αυτόν και υποψιάζονται τους σκοπούς του. Από εκείνη τη στιγμή θεωρούν τον Άρατο μικρότερο κίνδυνο απ’ τον Κλεομένη, τον ίδιο τους τον βασιλιά!
Ενώ ο θρόνος των Αγιάδων κατέχεται απ’ τον Κλεομένη Γ΄, με μόνη εξουσία την αρχηγία σε εκστρατείες, ο θρόνος των Ευρυπωντιδών, του άλλου βασιλικού γένους, παραμένει κενός. Ο Κλεομένης ζητά και πάλι να δοθεί άδεια να επιστρέψει ο Αρχίδαμος, σίγουρος πως δε θα συμμαχούσε με τους δολοφόνους του αδελφού του Άγη, της μητέρας του και της γιαγιάς του. Όποια στιγμή και να εμφανιζόταν ο Αρχίδαμος θα γινόταν αυτοδίκαια βασιλιάς και η εξουσία του σπαρτιατικού κράτους θα περνούσε στα χέρια των δυο. Αλλά ο Αρχίδαμος ήξερε πως, μόλις πατούσε το πόδι του στη Λακωνία, θα τον δολοφονούσαν. Τον φιλοξενούσε ένας Μεσσήνιος, ο Νικαγόρας. Με ενδιάμεσο αυτόν τον Νικαγόρα, ο Κλεομένης προβαίνει σε μυστικές συνεννοήσεις για την επάνοδο του Αρχίδαμου, αφού τον πείθει να επιστρέψει. Ο Νικαγόρας όμως θα τους προδώσει το σχέδιο στους εφόρους, έναντι μεγάλου αντιτίμου, και οδηγεί σε παγίδα των Αρχίδαμο κατά την διαδρομή για τη Σπάρτη. Ο Αρχίδαμος δολοφονείται από αγνώστους, κανείς δεν έμαθε ποιοι ήταν αυτοί, αλλά δεν είναι δύσκολο να ανακαλύψουμε τουλάχιστον τους ηθικούς αυτουργούς! Ο ιστορικός Πολύβιος κατηγορεί μέσα στο έργο του τον Κλεομένη, προβαίνοντας σε ψευδείς και κακεντρεχείς κρίσεις!
Ο Κλεομένης βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Η προσπάθεια να επαναφέρει το νόμιμο πολιτειακό καθεστώς με αναίμακτο τρόπο δεν ευοδώθηκε. Πλέον του έμενε ο δρόμος του επαναστατικού κινήματος. Δεν αναζήτησε τους ενόχους της δολοφονίας του Αρχίδαμου για να μη κινήσει υποψίες, αλλά χρειαζόταν μια εκστρατεία. Δωροδοκεί τους εφόρους να εγκρίνουν μια νέα εναντίον των Αχαιών και παίρνει την έγκριση.
Έχει φτιάξει ήδη τον επαναστατικό του πυρήνα. Οι φίλοι του Θηρυκίων, Φοίβις, Ευρυκλείδας, Παντέας, ο αδελφός του Ευκλείδας και ο έμπειρος Μεγιστόνους. Φυσικά, η σεβάσμια μάνα του Κρατησίκλεια και η γυναίκα του Αγιάτιδα και βέβαια ο δάσκαλός του, ο φιλόσοφος Σφαίρος. Αλλά η πιο τολμηρή του επιλογή είναι να στηριχτεί όχι στους ελεύθερους Σπαρτιάτες, αλλά στους είλωτες και στους μόθακες, τους νόθους γιους Σπαρτιατών με γυναίκες είλωτες και οι οποίοι περιμένοντας να γίνουν πολίτες θα του δείξουν εξαιρετική αφοσίωση. Έχει ξεκαθαρίσει τι θέλει, ποιος είναι ο τελικός σκοπός του: να δημιουργήσει μια κοινωνία ίσως πολιτών στη Λακωνία. Όλοι ελεύθεροι και ίσοι! Σπαρτιάτες, περίοικοι, είλωτες, ξένοι που έμεναν εκεί, όλοι με τα ίδια πολιτικά δικαιώματα και ήθελε να το περάσει και στις υπόλοιπες πόλεις! Μα πρώτα απ’ όλα, έπρεπε να καταλάβει την εξουσία και να ανατρέψει τους εφόρους και τις εκατό οικογένειες που μέχρι εκείνη τη στιγμή είχαν πολιτικά δικαιώματα. Μετά τη δολοφονία του Αρχίδαμου, του απομένει μόνο το στρατιωτικό κίνημα και η εκστρατεία εναντίον των Αχαιών τον διευκολύνει.
Έτσι, ξεκινά και καταλαμβάνει τα Λεύκτρα κοντά στη Μεγαλόπολη. Οι Αχαιοί αμφιταλαντεύονται, αλλά θα επιτεθούν. Με ένα ευφυές στρατήγημα, ο Κλεομένης κερδίζει ολοκληρωτική νίκη, αλλά ενώ μπορούσε να καταλάβει τη Μεγαλόπολη, μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας, δεν το έκανε γιατί την ήθελε σύμμαχό του. Και μια πόλη που καταλαμβάνεται στρατιωτικά, σύμμαχος δε γίνεται ποτέ! Με ταπεινότητα και αξιοπρέπεια, παρέδωσε τους νεκρούς Μεγαλοπολίτες με σκοπό να κερδίσει τους κατοίκους. Όμως, η Μεγαλόπολη είχε ιδρυθεί τον προηγούμενο αιώνα από τον Θηβαίο Επαμεινώνδα για να αντιστέκεται στη Σπάρτη. Ο φανατισμός των Μεγαλοπολιτών απέναντι στη Σπάρτη δε μπορούσε να ξεπεραστεί. Πάντως, στη Σπάρτη ένα κλίμα ενθουσιασμού είχε δημιουργηθεί μετά τις επιτυχίες του Κλεομένη, που θα τον βοηθούσε να επιβάλλει τα σχέδιά του. Επιπλέον, το ιερό της Πασιφάας στη Λακωνία, προφανώς δωροδοκημένο απ’ τον Κλεομένη, προσπαθεί να πείσει τους θεοσεβούμενους Σπαρτιάτες ότι αν δεν επαναφέρουν τους νόμους του Λυκούργου, που σκόπευε να πράξει ο Κλεομένης, θα καταστραφούν.
Ακριβώς έπειτα, ο Κλεομένης καταλαμβάνει την Ηραία και την Αλέα και εφοδιάζει τον πολιορκούμενο απ’ τους Αχαιούς Ορχομενό. Η ταχύτητά του να βρίσκεται απ’ τη μια περιοχή στην άλλη, χωρίς οι εχθροί να μαθαίνουν τις κινήσεις του ήταν παροιμιώδης. Σε αντίθεση με τους Αχαιούς, στις πόλεις που καταλαμβάνει δεν τοποθετεί φρουρές, αλλά τις παραδίδει στους κατοίκους τους, ανατρέποντας το ολιγαρχικό – αριστοκρατικό καθεστώς τους. Δημιουργεί ελεύθερες πόλεις με φίλους και συμμάχους, διοικούμενες απ’ τον ίδιο τον λαό. Και κάποια στιγμή για να ξεκουράσει τον στρατό του, θα στρατοπεδεύσει κοντά στη Μαντίνεια. Ο ίδιος, με τους πιστούς του μυημένους στο σχέδιο, κατεβαίνει στη Σπάρτη δίχως να κινεί υποψίες.

Ο Επαμεινώνδας (418 π.Χ. – 4 Ιουλίου 362 π.Χ.) ήταν Θηβαίος στρατηγός και πολιτικός του 4ου αιώνα π.Χ., ο οποίος απάλλαξε τη Θήβα από τη σπαρτιατική ηγεμονία και τη μετέτρεψε σε ισχυρή πόλη–κράτος με εξέχουσα θέση στην ελληνική πολιτική σκηνή.



Στέλνει μπροστά πέντε έμπιστούς του για να παραδώσουν ένα μήνυμα στους πέντε εφόρους την ώρα του συσσιτίου που συσκέπτονται, με σκοπό να τους δολοφονήσουν. Χωρίς εφόρους δεν υπάρχει αρχή και δε θα υπάρχει κινητοποίηση των αντιπάλων του. Παράλληλα, δυο πιστοί μόθακες κινούνται να αναγγείλουν στους είλωτες το σχέδιο. Οι πέντε απεσταλμένοι παραδίδουν τη σκυτάλη και καθώς οι έφοροι προσπαθούν να την ανοίξουν για να διαβάσουν το μήνυμα, βρίσκονται δολοφονημένοι. Τα νέα διαδίδονται αστραπιαία και μέσα στη νύχτα επικρατεί πανικός. Ταυτόχρονα, φτάνει και ο Κλεομένης με το στρατιωτικό του τμήμα. Οι αντίπαλοί του φοβήθηκαν πως θα επακολουθούσε σφαγή και πολλοί εγκατέλειψαν τη Λακωνία. Αλλά ο Κλεομένης δεν ήθελε καμιά εκδίκηση. Ήθελε να πείσει τη Σπάρτη πως ό,τι έκανε το έκανε από ανάγκη.
Την επόμενη μέρα, μετά από δεκαετίες, η Απέλλα δεν απαρτίζεται μόνο απ’ τις εκατό οικογένειες αλλά απ’ όλους τους Σπαρτιάτες. Ανακοινώνει πως ογδόντα άτομα πρέπει να φύγουν, με την άνεσή τους, μέχρι να ηρεμήσουν τα πράγματα. Ήταν οι αρχηγοί των οικογενειών που είχαν σφάξει τον Άγη Δ΄. Διαβεβαίωσε ότι θα επέστρεφαν μόλις εξομαλυνόταν η κατάσταση. Στη συνέχεια ξεκίνησε να συζητά με τους πολίτες για το πολίτευμα της Σπάρτης.
Σε εκείνη την ιστορική συνέλευση, εξήγησε τη σαθρότητα του θεσμού των εφόρων και επισήμανε τις κύριες αιτίες της παρακμής: η δημιουργία πλουσίων και φτωχών, τα χρέη και οι κοινωνικές διακρίσεις. Έτσι, πρότεινε το σχέδιό του: αναδασμός της γης, κατάργηση των χρεών και επιλογή των καλύτερων ξένων, περιοίκων και ειλώτων για να στελεχώσουν τους πολίτες της Σπάρτης. Δεν αρκέστηκε στα λόγια και προχώρησε στη διανομή της γης επιτόπου, με ένα σχέδιο που είχε επεξεργαστεί ο Μεγιστόνους. Πρώτος ο ίδιος ο Κλεομένης κατέθεσε την περιουσία του για αναδιανομή, ύστερα όλοι οι συνεργάτες του και έπειτα όλοι οι πολίτες. Πλέον, 4500χιλ. οικογένειες, αφού αναγνώστηκαν και τα ονόματα των νέων πολιτών, υπάρχουν για να μοιραστούν τη γη, που κατείχαν πριν από λίγο μόνο εκατό! Έβγαλε κλήρο ακόμα και για τους ογδόντα που είχε εξορίσει προσωρινά! Οι ιδέες του Κλεομένη κερδίζουν όλη τη Λακωνία.

Η επικράτεια της Σπάρτης κατά την Κλασική Αρχαιότητα


Ο ίδιος, με βοηθό τον Σφαίρο, αναλαμβάνει την εκπαίδευση των νέων, και ειδικά των νέων πολιτών, στα σπαρτιατικά ήθη και έθιμα. Έτσι, τα γυμνάσια και τα συσσίτια επέστρεψαν. Και για να γίνει πλήρης επαναφορά στο καθεστώς του Λυκούργου, συμπλήρωσε τον δεύτερο θρόνο. Επειδή δεν υπήρχε πλέον κανένας απόγονος των Ευρυπωντιδών ή και εξαιτίας επιγαμιών των δυο οικογενειών, συμβασιλέας ορίζεται ο αδελφός του Ευκλείδας, δίνοντας και μια ωραία λαβή στον Αχαιό Μεγαλοπολίτη Πολύβιο (και αργότερα φιλορωμαίο) να ειρωνευτεί τον Κλεομένη μέσα στο ιστορικό του έργο!
Πλέον δεν υπήρχαν διακρίσεις. Η Σπάρτη ήταν πια μια επιλογή απ’ τους καλύτερους πολεμιστές της Λακωνίας, αλλά η διαφορά με το Λυκούργειο σύστημα έγκειται στο γεγονός ότι δεν είναι αποκλειστικά πολεμιστές. Είναι άνθρωποι που έχουν αδέλφια, γονείς, συγγενείς ανάμεσα στους περίοικους και στους είλωτες. Είναι πλέον άνθρωποι που έχουν πατρίδα, έχουν γη, έχουν ελευθερία και πως αξίζει να πολεμήσουν, αν χρειαστεί, γι’ αυτά τα κεκτημένα. Όσο η παλιά Σπάρτη ζούσε με το θαυμασμός της στον Λυκούργο, η νέα ζει με τον θαυμασμό της στον Κλεομένη Γ΄!

Ενδεικτική Βιβλιογραφία



Η κυριαρχία του Κλεομένη Γ΄ και η κάθοδος των Μακεδόνων

Η φήμη του Κλεομένη, μετά την επανάστασή του, έχει βγει πολύ έξω από την Πελοπόννησο, αλλά περιορίζεται μέσα στα όριά της. Ο πρώτος που κατανοεί τη σημασία της επανάστασης είναι ο Άρατος. Σ’ όλες τις πόλεις που κυβερνώνται από την Αχαϊκή Συμπολιτεία, τα καταπιεσμένα κοινωνικά στρώματα κινούνται για την ανατροπή της αριστοκρατικής διακυβέρνησης. Έτσι, ο Άρατος προσπαθεί να δημιουργήσει εξέγερση στη Λακωνία, πριν προλάβει όμως, ο Κλεομένης με τον νέο του εκπληκτικό στρατό καταλαμβάνει την περιοχή της Μεγαλόπολης, εκτός από την ίδια την πόλη με τα πανίσχυρα τείχη. Μάλιστα, έβαλε έναν θεατρικό θίασο που περιόδευε εκεί να δώσει παραστάσεις, παρακολουθώντας  τον ο ίδιος μαζί με τον στρατό του και τους κατοίκους της περιοχής! Ο Άρατος δεν τόλμησε να κουνηθεί.

Ο Πτολεμαίος Β΄, εικόνα χαραγμένη σε κόκκινο γρανίτη, μουσείο Μπρούκλιν.


          Ο Πλούταρχος γράφει πως, πέρα απ’ την αναγνωρισμένη ιδιοφυία του Κλεομένη, ήταν ένας απλός άνθρωπος, καλός φίλος και καλός συνομιλητής. “Όταν πήγαιναν στον Κλεομένη, που και αυτός ήταν και λεγόταν βασιλιάς, τον έβλεπαν να μη φορά πορφύρες και χλαμύδες, χωρίς φορεία και ντιβάνια για να κάθεται. Τις απαντήσεις δεν τις έπαιρναν μέσω των αγγελιαφόρων και των θυρωρών, ούτε με σημειώματα, ούτε δύσκολα και αργά, αλλά από τον ίδιο, που ντυμένος με τα πιο απλά ρούχα δεχόταν τους επισκέπτες (στη σκηνή του) και συζητούσε μαζί τους πολλές ώρες. Έμενε και συζητούσε με όσους είχαν την ανάγκη του, με τρόπο ευχάριστο και ανθρώπινο, έτσι που όλοι έφευγαν γοητευμένοι και υποχρεωμένοι, ώστε όλοι ομολογούσαν πως μόνο εκείνος καταγόταν απ’ τον Ηρακλή”. ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ 13
          Η μεγάλη του αρετή ήταν η ικανότητά του να συζητά χωρίς ποτέ να οργίζεται και θεωρούσε ανήθικο πράγμα να εξαγοράζει συνειδήσεις και μεγάλη αξία να κερδίζει φίλους συνειδησιακά.
          Τότε είναι που τον καλούν πρέσβεις απ’ τη Μαντίνεια να διώξει την αχαϊκή φρουρά. Με έναν εντυπωσιακό αιφνιδιασμό θα καταλάβει εύκολα τη Μαντίνεια, διώχνει τους Αχαιούς μετά από μια σύντομη μάχη και παραδίδει την πόλη στους κατοίκους της. Ο Πολύβιος γράφει πως ο Κλεομένης έσφαξε τους Αχαιούς εποίκους, πράγμα που δεν επιβεβαιώνει ο Πλούταρχος. Και να σημειώσουμε ότι ο Πλούταρχος δεν ήταν λάτρης του Κλεομένη και θαύμαζε τον Άρατο, ωστόσο ήταν αντικειμενικός συγγραφέας. Ίσως ο Πολύβιος μ’ αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να εξιλεώσει την τρομερή πράξη του Άρατου, όταν το 228π.Χ. είχε σφάξει μεγάλο μέρος αμάχων κατοίκων της πόλης, μετά την κατάληψη απ’ τους Αχαιούς. Ο Πολύβιος γίνεται επικίνδυνος, καθώς εξισώνει στο έργο του τους νεκρούς σε μια μάχη με τους σφαγμένους άμαχους κατοίκους του 228π.Χ! Γιατί όσοι στρατιώτες και έποικοι Αχαιοί παραδόθηκαν, αφέθηκαν ελεύθεροι απ’ τον Κλεομένη.

Η Αρσινόη Δ” ( π. 68/67 π.Χ. – 41 π.Χ.), ήταν πριγκίπισσα της αρχαίας Αιγύπτου, μέλος της Δυναστείας των Πτολεμαίων, η οποία κυβέρνησε τη χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου. Jacopo Tintoretto – The Liberation of Arsinoe
         


 Η ουσία είναι ότι πλέον επικρατεί ένα επαναστατικό κλίμα σ’ όλη την Αχαϊκή Συμπολιτεία και οι φτωχές μάζες προσβλέπουν στον ήρωα Κλεομένη. Ο Άρατος κατανοεί πως δε μπορεί να κρατηθεί μόνος του και, επειδή οι Πτολεμαίοι δε μπορούν να του παράσχουν άμεση βοήθεια, σχεδιάζει κάτι εξωφρενικό: μια συμμαχία με τους Μακεδόνες! Οι Αχαιοί πάντα θεωρούσαν τη συμπολιτεία τους αντιμακεδονική και θα ξεσηκωνόταν θύελλα αν μαθευόταν κάτι τέτοιο. Για να το διευκρινίσουμε: η Αχαϊκή Συμπολιτεία οργανώθηκε και γαλουχήθηκε με το ιδεολόγημα της συντριβής και της εκδίωξης των Μακεδόνων απ’ την Πελοπόννησο. Αυτοί ήταν ο νούμερο ένα εχθρός τους! Αλλά ο πολύς κόσμος δεν ξέρει ότι οι Πτολεμαίοι και οι Μακεδόνες έχουν συνάψει συμμαχία και έτσι ο Άρατος δε θα έρθει σε αντίθεση με τους χρηματοδότες του Πτολεμαίους. Για να μην αντιδράσουν λοιπόν οι Αχαιοί, ο Άρατος δρα στα σκοτεινά, που ήταν και το στοιχείο του. Ο Πολύβιος γράφει πως ο Άρατος αναγκαζόταν άλλα να κάνει και άλλα να λέει. Ο μεγάλος εχθρός ήταν πλέον οι ιδέες του Κλεομένη!
          Εν τω μεταξύ, ο Κλεομένης, αφού ελευθέρωσε και την Τεγέα, κάνει μια εντυπωσιακή πορεία και φτάνει στις Φάρες της Αχαΐας, μέσα στην καρδιά της συμπολιτείας, δείχνοντάς της πως δεν είναι καθόλου ασφαλείς οι πόλεις της. Με στρατηγό τον Υπερβατά οι Αχαιοί θα αντιμετωπίσουν κοντά στη Δύμη τον Κλεομένη και θα συντριβούν. Όλη η Αχαΐα είναι πια στο έλεός του, αλλά δεν καταλαμβάνει καμιά πόλη. Κρατά τους πιο εξέχοντες Αχαιούς αιχμαλώτους και τους εξηγεί το σχέδιό του και το πρόγραμμά του. Πολλοί ήταν εκείνοι που πείστηκαν και αγωνίστηκαν αργότερα γι’ αυτό.
          Στο Αίγιο, την έδρα της συμπολιτείας, μέσα σ’ έντονο πανικό οι Αχαιοί συνεδριάζουν με τον Άρατο άφαντο. Ο Κλεομένης στέλνει τους εξέχοντες Αχαιούς με τις προτάσεις του: να τον αναγνωρίσουν στρατιωτικό ηγέτη, κάθε πόλη να μείνει ελεύθερη να ρυθμίζει τα εσωτερικά της και να συγκροτηθεί μια ενιαία συμπολιτεία της Πελοποννήσου. Αν γίνονταν δεκτές οι προτάσεις, παρέδιδε όλους τους αιχμαλώτους.
          Οι Αχαιοί ήταν έτοιμοι να δεχτούν, ξαφνιασμένοι απ’ την επιείκεια του Κλεομένη. Αλλά τότε εμφανίζεται ο Άρατος και κατορθώνει να πείσει τη συνέλευση να δεχτούν καταρχάς τις προτάσεις του Κλεομένη, αλλά να δώσουν οριστική απάντηση στη Λέρνη κατά την ετήσια φθινοπωρινή συνέλευση των Αχαιών. Ο Κλεομένης δέχτηκε και παρέδωσε όλους τους αιχμαλώτους! Ήταν μια νίκη του Άρατου, αφού θα είχε τον χρόνο μέχρι τότε να τορπιλίσει τη συμφωνία. Ο πόλεμος σταμάτησε και ο Κλεομένης γύρισε στη Λακωνία.

Χρυσό οκτάδραχμο του Πτολεμαίου Γ”, το οποίο εξέδωσε ο γιος του, Πτολεμαίος Δ”, προς τιμήν του θεοποιημένου πατέρα του
          


 Τότε είναι που ο Άρατος θα αναπτύξει μια δαιμονική παρασκηνιακή δραστηριότητα. Η πιο αντισπαρτιατική πόλη της συμπολιτείας, η αρκαδική Μεγαλόπολη, θα γίνει το πεδίο της δράσης του. Πείθει τους δυο πιο εξέχοντες Μεγαλοπολίτες, τον Νικοφάνη και τον Κερκιδά να ζητήσουν τη βοήθεια του Αντίγονου Δώσωνα, του νέου βασιλιά των Μακεδόνων. Αλλά να ζητήσουν βοήθεια ως μεμονωμένη πόλη, ως Μεγαλόπολη. Ο Άρατος εκβιάζει τους Αχαιούς πως αν δεχτούν τις προτάσεις του Κλεομένη, οι Μεγαλοπολίτες θα φέρουν τον Αντίγονο πράγμα οδυνηρό για τους Αχαιούς. Εκείνη τη στιγμή, οι Αχαιοί δεν είχαν τη δύναμη να αντιταχτούν στην πανίσχυρη Μεγαλόπολη. Έτσι οι δυο απεσταλμένοι είναι ουσιαστικά του Άρατου, ο οποίος όμως είχε ήδη έρθει από καιρό σε επαφή με τους Μακεδόνες! Με λίγα λόγια, ο Άρατος έστησε παγίδα ακόμα και στους ίδιους του τους συμπατριώτες!  Παράλληλα, προσπαθεί να πείσει τις αχαϊκές πόλεις να μη δεχθούν για ηγεμόνα τον Κλεομένη που επιδίωκε “να καταστρέψει τον ωραίο κόσμο του πλούτου” (είναι λόγια του ίδιου του Άρατου) και να τους αναγκάσει να ζουν με “κριθαρόψωμο όπως οι Σπαρτιάτες”.
          Ο Πλούταρχος, που επαναλαμβάνω ήταν λάτρης του Άρατου, είναι συγκλονιστικός γράφοντας γι’ αυτόν: “…επειδή δυσπιστούσε και φοβόταν τον Κλεομένη είτε επειδή τον φθονούσε που είχε τόσες επιτυχίες χωρίς να το περιμένει και επειδή νόμιζε ότι ήταν φοβερό γι’ αυτόν που ήταν αρχηγός επί τριάντα τρία χρόνια (της Αχαϊκής Συμπολιτείας) να βλέπει να του ξεφυτρώνει τώρα ένας νέος άνθρωπος και να του εξαφανίζει τη δόξα και τη δύναμη και να παίρνει όλη την εξουσία, προσπάθησε στην αρχή να εκβιάσει τους Αχαιούς και να τους εμποδίσει … επιχείρησε έργο που δεν άρμοζε σε κανέναν Έλληνα, μα που για εκείνον ιδιαίτερα ήταν αισχρότατο και τελείως ανάξιο προς όσα είχε κάνει στην μέχρι τότε πολιτική του σταδιοδρομία. Κάλεσε δηλαδή στην Ελλάδα τον Αντίγονο και γέμισε την Πελοπόννησο με Μακεδόνες που τους είχε διώξει πριν αυτός ο ίδιος … αποφεύγοντας λοιπόν ο Άρατος το κριθαρόψωμο και τον τρίβωνα και ακόμα και το πιο φοβερό από όσα κατηγορούσε τον Κλεομένη, την κατάργηση του πλούτου και την ανόρθωση της φτώχειας, έριξε μαζί με τους Αχαιούς και τον εαυτό του κάτω από το διάδημα και την πορφύρα και κάτω από τις σατραπικές Μακεδονικές διαταγές”. ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ 16

Νόμισμα που απεικονίζει τον Κλεομένη
            


 Ο Άρατος, λοιπόν, προσπάθησε να τρομοκρατήσει τους Αχαιούς αριστοκράτες πως θα έχαναν τα πλούτη τους αν ακολουθούσαν τον Κλεομένη. Οι Αχαιοί όμως λογάριαζαν πως ήταν προτιμότερος ο Κλεομένης απ’ τον Αντίγονο. Είχαν γνωρίσει τους Μακεδόνες και ήξεραν τι σήμαινε αν ξανάμπαιναν μακεδονικές φρουρές.
          Ο Πλούταρχος γράφει για τις σκέψεις των Αχαιών αριστοκρατών: “ …και αν ο Κλεομένης, ας το πούμε και αυτό, ήταν παράνομος και τυραννικός, καταγόταν απ’ τους Ηρακλείδες και είχε πατρίδα τη Σπάρτη. Και ο τελευταίος Σπαρτιάτης ήταν προτιμότερος και από τον πιο μεγάλο Μακεδόνα. Αυτό έπρεπε να προτιμήσουν όσοι θεωρούσαν για κάτι αξιόλογο την ελληνική ευγένεια. Γιατί ο Κλεομένης ζητούσε απ’ τους Αχαιούς τη Στρατηγία για να προσφέρει πολλά καλά στις πόλεις, απέναντι της τιμής και του αξιώματος που θα του έδιναν. Ενώ ο Αντίγονος, όταν ανακηρύχτηκε κατά ξηράν και κατά θάλασσαν στρατηγός αυτοκράτορας, δε δέχτηκε να αναλάβει την αρχή προτού συμφωνήσουν να του δώσουν σαν μισθό για την αρχηγία του τον Ακροκόρινθο…”. ΑΡΑΤΟΣ 38. 
Έτσι, ενώ ο Κλεομένης και οι Αχαιοί ετοιμάζονται για τη συνάντηση στη Λέρνη και σ’ όλη την Πελοπόννησο υπάρχει αισιοδοξία για τη συμφωνία, ο Άρατος αγωνίζεται σε δυο μέτωπα, να συνεννοηθεί με τον Αντίγονο, που έχει υπερβολικές αξιώσεις, και να ματαιώσει τη συμφωνία, χωρίς φυσικά να απομακρυνθεί απ’ την ηγεσία της Συμπολιτείας.
Μια ασθένεια του Κλεομένη, που τον άφησε για πολύ καιρό στη Λακωνία, έδωσε χρόνο στους Αχαιούς να “ξεζαλιστούν” απ’ τον πανικό των πρώτων ημερών και τον Άρατο να δουλέψει καλύτερα τις απόψεις του. Η συμφωνία με τον Αντίγονο έχει ήδη κλείσει, χωρίς να τη γνωστοποιήσει στους υπόλοιπους Αχαιούς. Ο Άρατος έπεισε τον Μακεδόνα βασιλιά, πως ο Κλεομένης, σε σύμπραξη με την Αιτωλική Συμπολιτεία, θα χτυπήσει και τη Μακεδονία και πως έχει σκοπό να επιβάλλει ηγεμονία σε όλη την Ελλάδα.
Στη Λέρνη πλήθος απλών ανθρώπων, πέρα απ’ τους Αχαιούς αντιπροσώπους, συναθροίστηκε και ευελπιστούσε στη συμφωνία. Εκεί ο Άρατος έκανε αυτό που ήξερε καλά να κάνει, να διαβάλει και να κατηγορεί τον Κλεομένη πως σκόπευε να μπει στη Λέρνη και να τους σφάξει όλους. Έτσι, άρχισε να επηρεάζει αρνητικά τη συνέλευση και να προτείνει ως μόνη λύση να καλέσουν τους Μακεδόνες. Όταν έμαθε τις διαθέσεις της συνέλευσης ο Κλεομένης, πραγματικά θύμωσε. Τους έγραψε μια επιστολή πως τον αδικούν με την έλλειψη εμπιστοσύνης (ας μη ξεχνάμε πως είχε απελευθερώσει όλους τους Αχαιούς αιχμαλώτους) και καταφέρθηκε εναντίον του Άρατου. Ο Άρατος απάντησε με μια προσβλητική επιστολή και, σε έναν πόλεμο επιστολών, έφτασαν στο σημείο να ανταλλάξουν κατηγορίες, φτάνοντας μέχρι τις γυναίκες τους και τους γάμους τους! Ο Άρατος είχε κερδίσει το παιχνίδι. Η επικείμενη συμφωνία ματαιώθηκε!
Τότε ο Κλεομένης έστειλε κήρυκα στο Αίγιο (έδρα της Συμπολιτείας) και κήρυξε τον πόλεμο, γνωρίζοντας ήδη τη συμφωνία Άρατου – Αντιγόνου. Κύριος σκοπός του ήταν να καταλάβει την Κόρινθο, αφού μόνο από εκεί μπορούν να περάσουν οι Μακεδόνες, μια που στη δυτικά οι Αιτωλοί και στα ανατολικά οι Βοιωτοί είναι εχθροί των Μακεδόνων. Τότε έρχεται σε επαφή και με αντιπροσώπους του Πτολεμαίου Γ΄ Ευεργέτη, που διέμεναν στις Κεγχρεές, λιμάνι της Κορίνθου στον Σαρωνικό. Ο Πτολεμαίος υπόσχεται να ενισχύσει τον Κλεομένη, αφού δε θέλει οι ανταγωνιστές του Μακεδόνες να ελέγξουν τον εμπορικό δρόμο του Ισθμού, παρόλο που έχουν συμμαχία, μια που θεωρεί τον Κλεομένη πιο ισχυρό απ’ τους Αχαιούς.
Το μεγάλο σχέδιο του Κλεομένη είναι η εξέγερση των λαϊκών μαζών στις πόλεις της Συμπολιτείας. Η Πελλήνη, ο Φενεός, το Πεντέλειο ξεσηκώνονται και διώχνουν τις μισθοφορικές φρουρές των Αχαιών. Ο Πλούταρχος γράφει πως η αναταραχή έπαιρνε διαστάσεις πυρκαγιάς. Οι Αχαιοί, πανικόβλητοι, στέλνουν στρατιωτικές δυνάμεις για να ασφαλίσουν τις μεγάλες πόλεις Σικυώνα (η γενέτειρα του Άρατου) και την Κόρινθο. Ο Άρατος, που βρίσκεται στο Άργος με τους υπόλοιπους εκπροσώπους της Συμπολιτείας για τις γιορτές των Νεμέων, λαμβάνει τα ανησυχητικά νέα για τις εξεγέρσεις των πόλεων.

Ο Πλούταρχος (45 – 120) ήταν Έλληνας ιστορικός, βιογράφος και δοκιμιογράφος.



Ο Κλεομένης, νύκτα και χωρίς να γίνει αντιληπτός, φτάνει έξω απ’ το Άργος με τον στρατό του. Οι Αργείοι τρομοκρατήθηκαν και, αδιαφορώντας για το συμβούλιο των Αχαιών που βρισκόταν στην πόλη τους, με επικεφαλής τον Αριστόμαχο, τον παλιό τύραννο, που είχε περάσει το Άργος στη Συμπολιτεία και κάποτε ήθελε να πολεμήσει τον Κλεομένη, παραδίδουν την πόλη μαζί με είκοσι ομήρους και δέχονται σπαρτιατική φρουρά. Αμέσως ο Φλιούντας, οι Κλεωνές, η Τροιζήνα και άλλες μικρότερες αργολικές πόλεις προσχωρούν στον Κλεομένη.
Ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία του που το Άργος (των 100χιλ. κατοίκων), η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Πελοποννήσου, είχε καταληφθεί. Ούτε ο σπουδαίος στρατηγός Πύρρος, σχεδόν πενήντα χρόνια πριν, τα είχε καταφέρει και μάλιστα σκοτώθηκε. Ο Κλεομένης δεν πείραξε κανέναν και μάλιστα άφησε και τους Αχαιούς να φύγουν για να σκορπίσουν τον πανικό τους και τη φήμη του Κλεομένη σε όλη την Πελοπόννησο. Ο Πτολεμαίος βλέποντας τη δύναμη του Κλεομένη αποφασίζει ανοιχτά να συνεργαστεί μαζί του. Ακολουθείται η ίδια τακτική: οι πόλεις μένουν ελεύθερες, καταργούνται τα χρέη και γίνεται αναδιανομή της γης, τουλάχιστο στις αγροτικές περιοχές. Αλλά ενώ όλα δείχνουν πως ο Κλεομένης φτάνει στα όρια της πραγματοποίησης των σκοπών της επανάστασής του, κάπου εκεί θα βρεθεί αντιμέτωπος με μια πραγματικότητα που δε μπορούσε να κατανοήσει, σε ένα αδιέξοδο. Γιατί τα προβλήματα των αγροτικών περιοχών λύνονται εύκολα με μια αναδιανομή της γης, μα το Άργος είναι μια βιομηχανική, για την εποχή εκείνη, πόλη με πολλά εργαστήρια πολεμικών όπλων κυρίως. Το Άργος δεν έχει γη, έχει εργάτες και αν μείνουν κλειστά τα εργαστήρια, δε θα υπάρχει δουλειά! Έτσι, δε μπορεί να κάνει αναδιανομή γης, αφού δεν υπάρχει και μέχρι να δει τι θα κάνει, δε προχωρά σε καμιά διαγραφή χρεών, κάτι που δυστυχώς θα το πληρώσει.

Χάρτης της μητροπολιτικής Ελλάδας το 200 π.Χ. Διακρίνεται η επικράτεια της Αιτωλικής Συμπολιτείας στην κεντρική Ελλάδα.



Εν τω μεταξύ, ο Άρατος έπεισε, όσους ακόμα είχαν μείνει πιστοί στη Συμπολιτεία, να τον εξουσιοδοτήσουν εν λευκώ να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Έτσι, τον εκλέγουν στρατηγό αυτοκράτορα, με λίγα λόγια δικτάτορα. Και το πρώτο που πράττει είναι να σκοτώσει στη Σικυώνα, όλους όσοι είχαν συμπράξει με τον Κλεομένη! Το ίδιο σκόπευε να κάνει και στην Κόρινθο, αλλά μαθαίνοντας οι Κορίνθιοι τι έγινε στη Σικυώνα, τον καλούν να τον δικάσουν και να τον σκοτώσουν. Ο Άρατος προσποιήθηκε πως θα παρουσιαζόταν στην Κόρινθο, αλλά λίγο πριν μπει στην πόλη δραπέτευσε με ένα σχέδιο που είχε προετοιμάσει. Έπειτα, αντιπροσωπία Κορινθίων παραδίδει την πόλη στον Κλεομένη, που ξεκινά αμέσως οχυρωματικά έργα στον Ισθμό.
Εκεί ο Κλεομένης συλλαμβάνει ένα νέο σχέδιο: να συνεργαστεί με τον Άρατο για να λύσουν μαζί τα προβλήματα των μεγάλων βιομηχανικών πόλεων. Πιστεύει πως μπορεί να τον μεταπείσει, αφού ήταν για δεκαετίες ηγέτης της Συμπολιτείας, και γνωρίζει καλά τα πράγματα. Έτσι λοιπόν, μέσω φίλων του Άρατου, αφού έδωσε εντολή να μη πειραχτούν τα σπίτια και η περιουσία του, του προτείνει να δοθούν πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους πολίτες και να υπερασπιστούν από κοινού, Αχαιοί και Κλεομένης, την Κόρινθο από τους Μακεδόνες. Επιπρόσθετα, του πρότεινε να του δίνει μισθό για τις υπηρεσίες του δώδεκα τάλαντα το έτος, διπλάσιο απ’ αυτό που του χορηγούσε ο Πτολεμαίος Γ΄, με αντάλλαγμα να δοθεί η αρχηγία στον Κλεομένη. Εδώ φαίνεται πόσο μεγάλος πολιτικός ήταν ο Κλεομένης, αφού για το καλό του λαού, δέχεται να συνεργαστεί ακόμα και με τον εχθρό του!
Αλλά φάνηκε και τι ήταν ο Άρατος. Όπως έγραψε και στα απομνημονεύματά του, αρνήθηκε γιατί “δε διευθύνω εγώ τα πράγματα, αλλά διευθύνομαι απ’ αυτά”. Ο Άρατος είχε πάρει την απόφασή του. Είχε ήδη στείλει τον γιο του και άλλους ομήρους στον Αντίγονο. Ο Άρατος είναι ο εκπρόσωπος των πλουσίων αριστοκρατών, και δε θα υποχωρήσει. Θα πουλήσει και την Αχαϊκή Συμπολιτεία και την πόλη του και το ίδιο του το σπίτι στους Μακεδόνες. Σημασία έχει γι’ αυτόν, αδιαφορώντας για κάθε ατομική ταπείνωση, να διατηρηθεί ο κόσμος της αριστοκρατίας που ζει απ’ τη δουλειά των άλλων. Θα δεχτεί όλους τους όρους των Μακεδόνων, να στείλει ομήρους, να πληρώσει όλα τα έξοδα της εκστρατείας τους, να δεχτεί μακεδονικές φρουρές στις πόλεις της Συμπολιτείας, να παραδώσει την Κόρινθο και να καθιερωθεί σ’ όλες τις πόλεις η Λατρεία του Θεού Αντίγονου Δώσωνα! Και το πιο τραγικό είναι πως παραδέχτηκε πως οι όροι του Κλεομένη ήταν σωστοί, αλλά τους απέρριψε!
Τότε, ο Κλεομένης θα εξαπολύσει επίθεση στη Σικυώνα για να αναγκάσει τον Άρατο να υποχωρήσει. Τρεις μήνες πολιορκεί την πόλη και καταστρέφει τις εσοδείες της, αλλά ο Άρατος θα δραπετεύσει και πάλι και θα βρεθεί στη συνέλευση των Αχαιών στο Αίγιο, κάτι που απευχόταν ο Κλεομένης. Εκεί ο Άρατος θα υποστηρίξει πως, αφού η Κόρινθος προσχώρησε στον Κλεομένη, είναι πια εχθρική πόλη και έτσι τους πείθει να την δώσουν στον Αντίγονο. Έτσι δικαιολόγησαν το να δωρίσουν την μεγαλύτερη ελληνική πόλη της εποχής (σχεδόν 500χιλ κάτοικοι) στους Μακεδόνες!

Μακεδονικό τετράδραχμο κοπής Σικυώνας, περιόδου 225-215 π.Χ.



Ο Κλεομένης, μην έχοντας ισχυρούς συμμάχους παρά μόνο τη συμπάθεια του λαού, βαυκαλίζεται με την ελπίδα βοήθειας από τον Πτολεμαίο Γ΄ ή με την ελπίδα συμβιβασμού με τους Αχαιούς. Εν τω μεταξύ, ο μακεδονικός στρατός κατεβαίνει, είκοσι χιλιάδες πεζικό και χίλιοι τετρακόσιοι ιππείς. Μέσω Εύβοιας μπαίνει στην Αττική και σταματάει στα Όνεια Όρη (στην Κακιά Σκάλα), όπου έχουν οχυρωθεί οι δυνάμεις του Κλεομένη. Ο Άρατος πήγε να τους υποδεχτεί και εντυπωσίασε τον Αντίγονο με τη δουλικότητά του. Οι Μακεδόνες δε μπορούν να περάσουν, ούτε δια θαλάσσης, αφού ο στόλος των Πτολεμαίων περιπολεί τον Κορινθιακό και τον Σαρωνικό, τουλάχιστον έτσι πίστευε ο Κλεομένης.
Κάπου εκεί θα σημειωθεί η εξέγερση του Αριστοτέλη στο Άργος, ενός μεγαλοϊδιοκτήτη εργαστηρίων όπλων, φίλου του Άρατου, που ξεσήκωσε τον λαό, επειδή ο Κλεομένης δεν είχε καταργήσει ακόμα τα χρέη. Ταυτόχρονα, έρχεται η είδηση ότι οι Μακεδόνες αποβιβάζονται στην Επίδαυρο. Ο Κλεομένης παίρνει τον στρατό του και σπεύδει στο Άργος, γιατί ήταν αδύνατον να κρατηθεί η Κόρινθος, αν έπεφτε το Άργος. Τη στιγμή που είναι έτοιμος να καταπνίξει την εξέγερση, φτάνει έξω από την πόλη ο Άρατος με τους Μακεδόνες. Ο Κλεομένης αναγκάζεται να αποσυρθεί. Ο στρατός του διαλύθηκε, αφού όλοι, εκτός των Σπαρτιατών, έτρεξαν να υπερασπιστούν τις πόλεις τους.
Ο Αριστοτέλης στο Άργος έπιασε τον Αριστόμαχο και τον παρέδωσε στον Άρατο που τον βασάνισε φριχτά ώσπου να πεθάνει. Και να σκεφτούμε πως ήταν από παλιά φίλοι! Αλλά ο Αριστόμαχος ήταν για τον Άρατο ένας προδότης της τάξης του. Ο Πολύβιος γράφει πως δεν τιμωρήθηκε ο Αριστόμαχος αρκετά! Αν είναι δυνατόν! Ο Άρατος σκληρός και απάνθρωπος υπερασπίζεται τον κόσμο του και επειδή δεν έχει τίποτα για να κερδίσει την εμπιστοσύνη του λαού, προσπαθεί να συντρίψει τη θέλησή του, σπέρνοντας τον τρόμο για να ανακόψει την ορμή της επανάστασης του Κλεομένη.
Ο Κλεομένης οχυρώθηκε στην Τεγέα για να ελέγξει τις κινήσεις των Μακεδόνων. Εκεί θα πάρει την είδηση για τον θάνατο της γυναίκας του, της Αγιάτιδας, τον άνθρωπο που τον μύησε στις ιδέες του Άγη Δ΄. Το πλήγμα ήταν μεγάλο, αλλά δε λύγισε. Την έθαψε και την έκλαψε με τιμές και ξαναπήρε τον δρόμο του αγώνα. Δεν είχε περιθώρια για προσωπική θλίψη με τους Μακεδόνες στην πόρτα του.
Ακόμα και μετά την προδοσία στο Άργος, δεν είχε υποψιαστεί το διπλό παιχνίδι του Πτολεμαίου. Ελπίζει ακόμα σε βοήθεια, ειδικά τώρα που ο Άρατος έδωσε την Κόρινθο στον Αντίγονο. Ο αντιπρόσωπος του Πτολεμαίου Γ΄, ο Πτολεμαίος Χρυσέρμου του θέτει όρο να παραδώσει ομήρους, για να στείλει βοήθεια, τη μάνα του και τα παιδιά του. Ο Κλεομένης για πολλές μέρες δίσταζε να μιλήσει ανοιχτά στη μάνα του, την Κρατησίκλεια, κάθε φορά που την πλησίαζε, μέχρι που αυτή υποπτεύθηκε πως κάτι ήθελε να της ζητήσει. Όταν τελικά βρήκε το θάρρος της μίλησε ανοιχτά. Ο Πλούταρχος γράφει: “Αυτό ήταν λοιπόν που ήθελες να μου πεις και δείλιαζες; Δε μας βάζεις το ταχύτερο σ’ ένα πλοίο να μας στείλεις εκεί που νομίζεις ότι αυτό το σώμα μπορεί να φανεί χρήσιμο στη Σπάρτη, προτού να καταστραφεί από τα γεράματα, μένοντας εδώ χάμω;” ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ 22

Ερείπια δωρικού ναού στη Σικυώνα



Όταν ήρθε το πλοίο του Πτολεμαίου στο Ταίναρο, όλη η Σπάρτη κατέβηκε να τους αποχαιρετήσει. Όλοι κατανοούσαν τη μεγάλη θυσία του Κλεομένη. Η ηρωική και ασύγκριτη Κρατησίκλεια είπε στον καπετάνιο να σηκώσει γρήγορα τις άγκυρες για να μη συμβεί κάτι που δε θα ταίριαζε στη Σπάρτη: να συγκινηθεί ο βασιλιάς της! Ο Κλεομένης γύρισε πονεμένος στο άδειο σπίτι, μα αποφασισμένος και με πάθος στο έργο του, περιμένοντας πια επίσημα τη βοήθεια των Πτολεμαίων.
Έναν μήνα αργότερα φτάνει ένα μήνυμα της Κρατησίκλειας από την Αλεξάνδρεια. Ο Πτολεμαίος διαπραγματευόταν επίσημα με τον Αντίγονο, αφού όλοι οι παράγοντες της πολιτικής σκηνής της ανατολικής Μεσογείου, φοβούνται την επανάσταση του Κλεομένη. Η περήφανη Κρατησίκλεια διαμηνύει στον γιο της να μη περιμένει καμιά βοήθεια, να κοιτάξει τη δουλειά του όπως συμφέρει τη Σπάρτη και να μη λάβει υπόψη του την ίδια και τα παιδιά του και ας βρίσκονται στα χέρια των εχθρών. Ο Κλεομένης θα βρεθεί με την πλάτη στον τοίχο μετά την προδοσία του Πτολεμαίου. Αν το γνώριζε από πριν θα είχε προλάβει και την ήττα στο Άργος. Αλλά θα τα παίξει όλα για όλα!

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Η πτώση του Κλεομένη Γ΄

Το 223π.Χ ο Κλεομένης θα κατανοήσει τελικά πως και ο τελευταίος πιθανός σύμμαχος, οι Πτολεμαίοι, τον έχουν προδώσει. Ο Αντίγονος Δώσων λεηλατεί με την άνεση του την Πελοπόννησο, με τον Κλεομένη να είναι οχυρωμένος στα όρια της Λακωνίας. Σημαντικές πόλεις, σύμμαχοι του Κλεομένη, η Τεγέα, ο Ορχομενός, η Μαντίνεια καταλαμβάνονται. Οι Μακεδόνες λαφυραγωγούν, ενώ ο Άρατος σφάζει ανελέητα, για δεύτερη φορά τους κατοίκους της Μαντίνειας, και για δεύτερη φορά ο Πολύβιος προσπαθεί να τον δικαιολογήσει! Τον Ορχομενό και τη Μαντίνεια ο Αντίγονος τις δίνει στο Άργος. Οι Αργείοι εκλέγουν οικιστή τους τον Άρατο για να μεταφέρει αποίκους  τους στη Μαντίνεια, που μετονομάζεται σε Αντιγονεία. Έτσι, το Άργος ξαλαφρώνει από τον υπερπληθυσμό του.

Οπλίτες Σπαρτιάτες σε σύγχρονη, απεικόνιση
          


Απελευθερωμένος από τις αυταπάτες πια, ο Κλεομένης θα προχωρήσει σε κάτι επαναστατικό. Ο Πλούταρχος γράφει «…έβαλε στον νου του ένα πολύ μεγάλο έργο που κανείς δεν το περίμενε». Χρειαζόταν χρήματα και στρατιώτες. Και του τα πρόσφεραν οι είλωτες! Απελευθέρωσε όσους έδωσαν πέντε αττικές μνες και μάζεψε πεντακόσια τάλαντα, ποσό τεράστιο. Ελευθερώθηκαν λοιπόν έξι χιλιάδες είλωτες και οι υπόλοιποι θα ακολουθούσαν, αφού ο νόμος θεσπίστηκε μόνιμος για το κράτος της Σπάρτης. Ένα από τα όνειρα του Κλεομένη πραγματοποιείται: η Λακωνία χώρος ελεύθερων πολιτών. Γιατί δεν το είχε κάνει εξολοκλήρου απ’ την αρχή; Διότι φοβόταν πως μια τέτοια ριζική επαναστατική πράξη θα προκαλούσε τους ηγεμόνες να συνασπιστούν εναντίον του και διότι φυσικά περίμενε κάποια βοήθεια. Όταν έμαθε πως όλοι είχαν συνασπιστεί εναντίον του, απαλλάχτηκε από το άγχος και προχώρησε. Ας αναλογιστούμε ότι εκείνη την εποχή, η δουλεία ήταν ο στυλοβάτης των οικονομιών και η μαζική απελευθέρωση δούλων ήταν κάτι το προκλητικό έως και παρανοϊκό! Αλλά για αυτό και ο Κλεομένης ήταν ένας μεγάλος οραματιστής ηγέτης και όχι ένας ηγεμονίσκος της σειράς! Και το πιο ουσιώδες δεν είναι πως πρόκειται για μια απλή απελευθέρωση, αλλά μιλάμε για δημιουργία νέων πολιτών, αγροτών με μοιρασμένη ίση γη, με τα ίδια δικαιώματα, που υπερασπίζονται την ελευθερία τους και την περιουσία τους και φοβούνται τους ίδιους εχθρούς που απειλούν να εισβάλλουν και να καταστρέψουν την πατρίδα τους. Και που φυσικά θα είναι πρόθυμοι να αντισταθούν!  Τη στιγμή λοιπόν που όλη η Πελοπόννησος γονατίζει κάτω από την σκληρή μπότα των Μακεδόνων, τους οποίους έφερε ο αρχιδωσίλογος Άρατος, στη Λακωνία έχουμε μια ανάσταση!

Ο ελληνιστικός κόσμος της μητροπολιτικής Ελλάδας (200 π.χ.)
          


 Στόχος του Κλεομένη, για να δώσει μια ανάταση στον καταπιεσμένο λαό της Πελοποννήσου, είναι  να αποδείξει πως ο θρύλος των μακεδονικών στρατευμάτων, που είχαν κάποτε κατακτήσει τον κόσμο, δεν είναι ακλόνητος. Πρέπει να ξεσκίσει αυτόν τον θρύλο! Και πως θα το έκανε αυτό; Καταλαμβάνοντας την πιο ισχυρή πόλη των Αχαιών, τη μεγαλύτερη εχθρό της Σπάρτης, την πόλη που είχε οικιστεί για να προκαλεί τρόμο στη Λακωνία, τη Μεγαλόπολη! Γιατί όμως τη Μεγαλόπολη; Διότι πέρα από τον πολιτικό αντίκτυπο που θα γκρέμιζε τον θρύλο των Μακεδόνων, μια που αυτοί είχαν έρθει να προστατέψουν τις πόλεις από τον «κακό» Κλεομένη, η Μεγαλόπολη είχε τα πιο φημισμένα εργαστήρια κατασκευής όπλων στον ελληνικό κόσμο. Το ιδανικό αποτέλεσμα για τον Κλεομένη θα ήταν να βάλει τα εργαστήρια αυτά να δουλέψουν γι’ αυτόν.
          Η Μεγαλόπολη θεωρούταν από τις πιο καλά οχυρωμένες πόλεις στον κόσμο. Δεν ήταν μια μικρή κωμόπολη, όπως είναι σήμερα, αλλά μια πόλη μεγάλη για την εποχή της, με πληθυσμό που άγγιζε τις πενήντα χιλιάδες. Ο Πλούταρχος γράφει: «και μόνη της δεν ήταν ούτε κατώτερη, ούτε και πιο αδύνατη από τη Σπάρτη».  Η τοποθεσία της είχε επιλεχτεί από τον Θηβαίο Επαμεινώνδα με γνώμονα να γίνει το οχυρό της Αρκαδίας εναντίον της Σπάρτης. Τα τείχη της ήταν τα νεότερα της Πελοποννήσου και θεωρούνταν απόρθητα. Αλλά ο Κλεομένης είχε μελετήσει καλά τα αδύνατα σημεία της οχύρωσής της, αφού τα τελευταία πέντε χρόνια περιφερόταν γύρω της. Και μόλις ο Αντίγονος επιστρέψει στο Αίγιο θα πραγματοποιήσει το μεγάλο του εγχείρημα.

Προτομή της Κλεοπάτρας Ζ”, Άλτες Μουζέουμ, Βερολίνο
          


Μόνο ο Σπαρτιάτης αξιωματικός Παντέας γνωρίζει την αποστολή και με δυο τάγματα ειλώτων (που τώρα ήταν πολίτες) προχωρά μπροστά, με τον Κλεομένη και τον υπόλοιπο στρατό να ακολουθεί πιστεύοντας πως προχωρά για το Άργος. Είχαμε γράψει ότι οι πορείες του Κλεομένη ήταν τόσο γρήγορες και μυστικές που κανείς εχθρός δε μπορούσε να προλάβει να κινηθεί. Το αφύλακτο κομμάτι του τείχους, που είχε επισημάνει ο Κλεομένης, καταλαμβάνεται από τον Παντέα που εξουδετέρωσε τη φρουρά και γκρεμίζει μέρος του για να ανοίξει είσοδο. Η Μεγαλόπολη δεν είχε ξυπνήσει ακόμα, όταν ο στρατός του Κλεομένη θα μπει στην πόλη!
          Ο ιστορικός Πολύβιος, Μεγαλοπολίτης και ο ίδιος και φανατικός εχθρός του Κλεομένη στο έργο του, γράφει πως ο Κλεομένης ωφελήθηκε από τρία στοιχεία: πρώτον, από το ότι η πόλη είχε χάσει ένα μέρος του στρατού της πριν τέσσερα χρόνια, δεύτερον, επειδή είχαν δώσει μεγάλη εμπιστοσύνη στον Αντίγονο, και τρίτον, από την ύπαρξη μερικών Μεσσήνιων φυγάδων που βοήθησαν τον Κλεομένη.
          Από την άλλη, ο Πλούταρχος δε δέχεται τίποτα απ’ αυτά και θεωρεί καλά μελετημένο το σχέδιο του Κλεομένη και άψογο τον αιφνιδιασμό του. Το πιο εντυπωσιακό όμως δεν ήταν η κατάληψη της πόλης, αλλά η πορεία για να φτάσει εκεί. Πέρασε από χώρο που κανένας δε μπορούσε να διανοηθεί. Πέρασε ανάμεσα από Μαντίνεια και Τεγέα, όπου υπήρχαν μακεδονικές φρουρές, εκμεταλλευόμενος τον θόρυβο του ποταμού Ελισσώντα και επιτέθηκε στο πιο απόκρημνο σημείο του τείχους!
          Οι Μεγαλοπολίτες δεν παραδόθηκαν και μέχρι τα ξημερώματα θα αμύνονται. Ο στρατός τους θα μάχεται για να δώσει χρόνο, με ηγέτη τον Φιλοποίμενα, στους κατοίκους να φύγουν για τη Μεσσηνία. Όταν θα αποχωρήσει και αυτός, που δικό του σχέδιο ήταν να μη παραδοθούν, δε θα έχουν απομείνει πάνω από χίλιοι εγκλωβισμένοι σε σπίτια.

Lakonia, Kings of Lakedaimon (Sparta), Kleomenes III AR Tetradrachm. Struck circa 227-222 BC
          


Ο εξέχων πολίτης της Μεγαλόπολης, Λυσανδρίδας, θα έρθει σε συνεννόηση με τον Κλεομένη, να γυρίσουν οι Μεγαλοπολίτες χωρίς να πειραχτούν, να πάρουν τη πόλη πίσω και να είναι σύμμαχοι, αφού αποσπαστούν από τους Αχαιούς. Στέλνει κήρυκα στον Φιλοποίμενα, ο οποίος απορρίπτει την πρόταση, με το σκεπτικό ότι δε μπορούσε να φυλάει ο Κλεομένης αδειανά σπίτια και τείχη αλλά ήθελε τους πολίτες! Όταν επιστρέφει η αποστολή χωρίς αποτελέσματα ο Κλεομένης εξοργίζεται σε τέτοιο βαθμό που διατάζει να ρημάξουν και να καταστρέψουν την πόλη! Είναι η μόνη πράξη οργής στη ζωή του Κλεομένη για την οποία αργότερα θα νιώθει τύψεις. Στη σκληρή απόφαση ίσως συντέλεσε και το γεγονός πως εδώ έμαθε την επίσημη απόφαση των Πτολεμαίων, ότι δε θα στείλουν βοήθεια και τον προέτρεπαν να υποταχτεί στους Αχαιούς, τους οποίους είχε διαλύσει. Ήταν ένας σωστός εμπαιγμός!
          Στο Αίγιο, όπου λάμβανε χώρα το φθινοπωρινό συμβούλιο των Αχαιών με επικεφαλής τον Αντίγονο, η είδηση της κατάληψης της Μεγαλόπολης έπεσε σαν κεραυνός. Ο Άρατος ανέβηκε κλαίγοντας στο βήμα και δε μπορούσε να βρει λόγια για να αναγγείλει την καταστροφή. Το συμβούλιο διαλύεται και όλοι τρέχουν να υπερασπιστούν τις πόλεις τους. Ο Αντίγονος απλώς θα ενισχύσει τις μακεδονικές φρουρές, αφού εν μέσω χειμώνα δε προλάβαινε να συγκεντρώσει στρατεύματα. Και σαν να μη έφτανε αυτό, ο Κλεομένης την επόμενη άνοιξη θα κάνει μια εντυπωσιακή πορεία προς το Άργος, όπου βρίσκεται και ο ίδιος ο Αντίγονος οχυρωμένος, και θα λεηλατήσει όλο τον αργολικό κάμπο!  Ο Αντίγονος δεν τόλμησε να βγει να αντιμετωπίσει τον Κλεομένη, παρά τις προτροπές των Αργείων που έβλεπαν τη γη τους να ρημάζεται. Ο Αντίγονος ανάμενε τα νέα μακεδονικά στρατεύματα και ο Κλεομένης ήξερε πως το επερχόμενο καλοκαίρι θα έκρινε τα πάντα.

Ο φάρος της αρχαίας ελληνιστικής Αλεξάνδρειας
          


Μόλις έφτασαν τα μακεδονικά στρατεύματα, ο Αντίγονος ξεκίνησε για να εισβάλλει στη Λακωνία, αλλά για άλλη μια φορά ο Κλεομένης βρέθηκε από πίσω του λεηλατώντας ξανά το Άργος. Ο Αντίγονος πανικοβλήθηκε μήπως εγκλωβιστεί, επέστρεψε στο Άργος και οχυρώθηκε σε στενά περάσματα, μη τολμώντας να τα βάλει με τον σπαρτιατικό στρατό. Ο Αντίγονος παραδέχτηκε πως ο Κλεομένης ήταν μεγάλος στρατηγός και άξιος για μεγάλα πράγματα και ανέμενε νέες ενισχύσεις από την πατρίδα του, ενώ ο Κλεομένης συνέχιζε να τρομοκρατεί τις Αχαϊκές πόλεις. Αλλά όσο ο Αντίγονος δε βγαίνει να αναμετρηθεί, τόσο ο Κλεομένης φθείρεται, αφού δεν έχει τους ανεξάντλητους πόρους των Μακεδόνων. Ο χρόνος δούλευε για τους Μακεδόνες. Το πιο δύσκολο για τον Κλεομένη ήταν πως δεν είχε όσο οπλισμό ήθελε και δε μπορούσε να εφοδιαστεί εύκολα. Επιπλέον, ο σπαρτιατικός στρατός διέφερε από αυτόν της κλασικής εποχής. Οι στρατιώτες ήταν και καλλιεργητές και όσο απουσίαζαν με τον στρατό, τόσο αφαιρούνταν χέρια από την παραγωγή. Και έτσι προκαλείται οικονομική ασφυξία, που πολύ σωστά επεσήμανε και ο Πλούταρχος. Και έτσι το καλοκαίρι του 222π.Χ. ο Κλεομένης επιστρέφει με τον στρατό του για να θερίσουν τα χωράφια τους, να μαζέψουν τις σοδειές τους για να έχουν να φάνε οι οικογένειές τους. Έτσι, ο Αντίγονος, αφού μαζέψει τις νέες δυνάμεις κατηφορίζει σιγά – σιγά για τη Λακωνία.
          Φτάνουμε λοιπόν στη κρίσιμη στιγμή, στην επικείμενη μεγάλη σύγκρουση που θα έκρινε το μέλλον του ελληνικού κόσμου και που, ίσως χωρίς να το αντιλαμβάνονται οι αντίπαλοι, θα έμπαινε η ταφόπλακα για τον αρχαίο κλασσικό ελληνισμό.
Από την μια πλευρά, ο Αντίγονος Δώσων, βασιλιάς των Μακεδόνων, ένας επαγγελματίας στρατιωτικός που ο πόλεμος είναι το στοιχείο της ζωής του. Οι χαρές και οι απολαύσεις του είναι δεμένες με το όπλο. Δοκιμασμένος στρατηγός που βλέπει τον στρατό του σαν πιόνια στη σκακιέρα, που πληρώνει και απαιτεί να εκτελούνται οι εντολές του. Ενός ανθρώπου που πιστεύει πως το αξίωμά του είναι υπερφυσικό και ανεβαίνει στη θέση των θεών και γι’ αυτό απαιτεί να τον λατρεύουν ως θεό!
Από την άλλη μεριά, ο Κλεομένης Γ΄, βασιλιάς των Λακεδαιμονίων, ο πιο ικανός του πολιτισμένου κόσμου της εποχής του, με μεγάλη φήμη παντού στρατιωτικού ηγέτη, αλλά ταυτόχρονα και ηγέτης μιας κοινωνικής επανάστασης. Δε πιστεύει στον μισθοφορικό στρατό, αλλά στον στρατό από ελεύθερους πολίτες. Δε κάνει κατακτήσεις, αλλά προσπαθεί να προωθήσει την κοινωνική επανάσταση. Δεν έχει σχέση με τους ηγεμόνες του ελληνιστικού κόσμου. Είναι ο ηγέτης που θέλει όλοι οι άνθρωποι να είναι ελεύθεροι και με ίσα δικαιώματα. Είναι ο άνθρωπος που έχει τρομοκρατήσει το κατεστημένο της εποχής του, είναι εκείνος ο ενοχλητικός για την πλούσια αριστοκρατική δουλοκτητική τάξη, είναι το απόστημα στο μάτι των ηγεμόνων που ζουν από τον κόπο και τον μόχθο χιλιάδων φτωχών καταπιεσμένων ανθρώπων. Είναι το τραγικό πρότυπο ανθρώπου τη στιγμή που ο κλασικός κόσμος καταρρέει. Αυτός που προσπαθεί να δώσει μια διέξοδο που θα διασωθεί σε μια νέα σύνθεση, ένας κόσμος πολιτικών ανθρώπων.

Σκηνή συμποσίου. Μακεδονικός τάφος Αγίου Αθανασίου Θεσσαλονίκης, π. 325-300 πΧ.



Ο Αντίγονος θα φτάσει στη Σελλασία, στη βόρεια Λακωνία, με τριάντα χιλιάδες στρατό, χωρίς να υπολογίζουμε τους βοηθητικούς, σε αντίθεση με τον Κλεομένη που διαθέτει είκοσι χιλιάδες, που όμως είναι αναγκασμένοι να κάνουν και τη δουλειά των βοηθητικών που δε διαθέτει. Η ανάλυση του μακεδονικού στρατού έχει ως εξής: δέκα χιλιάδες Μακεδόνες της φάλαγγας. Τρεις χιλιάδες πελταστές και τριακόσιοι ιππείς Γαλάτες και Αγριάνες, τρεις χιλιάδες και τριακόσιοι ιππείς Αχαιοί, χίλιοι Μεγαλοπολίτες. Ακολουθούν Βοιωτοί, Ακαρνάνες και Ιλλυριοί με επικεφαλής τον περίφημο τυχοδιώκτη – πειρατή Δημήτριο Φάριο, που από σύμμαχος των Ρωμαίων, πέρασε στους Μακεδόνες και είχε ρημάξει το Ιόνιο με τις λεηλασίες του. (Θα τον “τακτοποιούσαν” οι Ρωμαίοι σε λίγα χρόνια, με τον δικό τους τρόπο).
Ο Κλεομένης είχε το πλεονέκτημα της επιλογής του χώρου και διάλεξε το πιο κατάλληλο μέρος. Η Σελλασία ήταν ένα οχυρό μέρος στην είσοδο της κοιλάδας του Ευρώτα. Οι δυο δρόμοι προς τη Λακωνία, από Άργος και Αρκαδία σμίγουν σε εκείνο το σημείο, αφού από τη μια μεριά υψώνεται ο Πάρνωνας και από την άλλη ο Ταΰγετος και ήταν απόφαση του Κλεομένη να δοθεί η μάχη εκεί. Από κάθε άποψη η θέση του Κλεομένη είναι πλεονεκτική.
Οι ιστορικοί αρχαίοι και νεότεροι λένε πως αν η μάχη είχε αναβληθεί δυο μέρες δε θα είχε γίνει ποτέ. Ο Αντίγονος θα έπρεπε να φύγει εσπευσμένα για τη Μακεδονία, όπως και έγινε, μετά από τις ειδήσεις για εισβολή Ιλλυρικών φύλων, που πράγματι ίσχυε. Αυτή είναι και η άποψη του Πλουτάρχου και ως ένα σημείο του μεροληπτικού Πολύβιου. Αλλά ο Αντίγονος έφυγε με ένα μικρό μέρος του στρατού του, αφήνοντας το υπόλοιπο στον Άρατο που θα συνέχιζε τον πόλεμο μέχρι τελικής πτώσεως και η τελική μάχη ίσως να δινόταν κάπου αλλού κάποια άλλη στιγμή. Αλλά με τα αν και ίσως δε μπορούμε να μιλάμε για ιστορία, γιατί πρέπει να μελετήσουμε ό,τι τελικά έγινε και όχι τι θα γινόταν.
Η πραγματικότητα είναι πως η μάχη της Σελλασίας έβαλε τη σφραγίδα της στην ιστορία του κόσμου του Αιγαίου. Και επειδή το Αιγαίο έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην αίσθηση για την παγκοσμιότητα της εποχής εκείνης, η Σελλασία ήταν μια αποφασιστική στιγμή σε παγκόσμια κλίμακα, που έμμεσα, αλλά ξεκάθαρα, οδήγησε στην υποταγή του ελληνισμού στους Ρωμαίους. Λογικό είναι οι αντίπαλοι να μην είχαν τη συνείδηση της σημασίας της συγκεκριμένης σύγκρουσης για το μέλλον, όπως και το 338π.Χ. με τη μάχη της Χαιρώνειας δε μπορούσαν να προβλέψουν τη σημασία της. Γιατί μετά τη μάχη της Χαιρώνειας είχαμε έναν εκφυλισμό του κλασικού κόσμου, ενώ με τη Σελλασία φτάνουμε στο τέλος του! Η ουσία είναι ότι ο Κλεομένης επιδίωξε τη μάχη, γιατί δεν είχε τη πολυτέλεια χρόνου, αφού τον πίεζε η έλλειψη συμμάχων, υλικού και πλούτου. Αντίθετα, ο Αντίγονος προσπάθησε να φθείρει τις λιγότερες δυνάμεις του Κλεομένη, με μια στρατηγική υπομονής, μια και ο πλούτος του ήταν τεράστιος και είχε και την συνεισφορά περισσοτέρων συμμάχων.
Ο Πολύβιος “αναγκάστηκε” να γράψει πως ο Αντίγονος θαύμασε τη στρατηγική και την οχύρωση του Κλεομένη. Και συνεχίζει πως για μέρες ο Αντίγονος δε μπορούσε να βρει κενό και αδύνατο σημείο για να εκμεταλλευτεί. Η βάση της νίκης του Αντίγονου, σύμφωνα με τον Φύλαρχο όπως γράφει ο Πλούταρχος, ήταν η τοποθέτηση ενός τμήματος του στρατού του μέσα στη βαθειά χαράδρα του χείμαρρου Γοργύλου που χυνόταν στον ποταμό Οινούντα. Σφηνωμένο αυτό το τμήμα, μέσα στη νύχτα, περίμενε το σύνθημα, εκεί ανάμεσα στη διάταξη των Σπαρτιατών, που είχαν χωριστεί σε δυο τμήματα, ένα στον λόφο Εύα με αρχηγό τον Ευκλείδα τον αδελφό του Κλεομένη και το δεύτερο στον λόφο Όλυμπο με επικεφαλής τον ίδιο τον Κλεομένη. Ο Πλούταρχος, στηριζόμενος στον Φύλαρχο, λέει πως ο Δαμοτέλης, ο επικεφαλής των ενεδρών, δηλαδή του ανθρώπου που είχε την επίβλεψη των κινήσεων του εχθρού, πρόδωσε τον Κλεομένη. Ο Κλεομένης σε μια στιγμή έχασε από τα μάτια του τους Ιλλυριούς και τους Ακαρνάνες και φώναξε τον Δαμοτέλη να τον ρωτήσει αν έκανε έλεγχο σε όλα τα σημεία. Ο Δαμοτέλης τον βεβαίωσε ότι όλα ήταν εντάξει και ο Κλεομένης δεν έδειξε να αμφιβάλει, μια που κανείς δεν τον είχε προδώσει ποτέ μέχρι τότε. Αλλά ο Δαμοτέλης είχε πληρωθεί από ανθρώπους του Αντίγονου για να καλύψει την διείσδυση των Μακεδόνων, τουλάχιστον αυτή είναι η άποψη Φύλαρχου – Πλούταρχου. Ο Πολύβιος συμφωνεί πως αυτό το τμήμα έδωσε τη νίκη, αλλά δεν αναφέρει καμιά προδοσία.

Μακεδονική φάλαγγα – Κατά την Ελληνιστική περίοδο πολέμησαν μεγάλες φάλαγγες σαρισοφόρων



Ο Κλεομένης, σίγουρος για τα νώτα του, επιτέθηκε, αναγκάζοντας τον Αντίγονο να οπισθοχωρήσει περίπου ένα χιλιόμετρο. Μετά κόπων και βασάνων, ο Αντίγονος ύψωσε ένα σεντόνι, που ήταν το σύνθημα, και οι Ιλλυριοί εμφανίστηκαν ξαφνικά και άρχισαν να πλευροκοπούν τον Ευκλείδα. Αυτός τότε στέλνει ένα τμήμα να χτυπήσει τους Ιλλυριούς. Οι Ιλλυριοί πιέστηκαν αρκετά, γιατί το ιππικό των Μακεδόνων δίσταζε να επιτεθεί χωρίς εντολές. Την κατάσταση τη σώζει ο Φιλοποίμην, που πήρε την πρωτοβουλία και με τους δικούς του άντρες χτυπά τον Ευκλείδα. Τότε, η μακεδονική φάλαγγα δημιουργεί ρήγμα στις γραμμές του μετώπου και απομονώνει τους δυο λόφους. Ο Κλεομένης, που συνεχίζει να πολεμά, δε μπορεί να βοηθήσει τον αδελφό του και τον βλέπει να χάνεται. Ο Πλούταρχος  γράφει πως είπε: «Χάθηκες αγαπημένε μου αδελφέ, χάθηκες εσύ ο γενναίος, ο ζηλευτός στα παιδιά των Σπαρτιατών, ο αλησμόνητος στις γυναίκες».
Ο Κλεομένης τότε βρέθηκε πάνω στον λόφο, κυκλωμένος από παντού. Ο Πολύβιος γράφει πως παρά τη σφαγή του Ευκλείδα και του τμήματός του, η μάχη είχε για ώρες πολλές εναλλαγές. Η μάχη κράτησε μέχρι που νύχτωσε. Όλος ο στρατός του Κλεομένη είχε πέσει στο πεδίο της μάχης! Ο ίδιος με λίγους ιππείς κατάφερε να διαφύγει και έφτασε στη Σπάρτη. Ο Πολύβιος γράφει πως από τους είκοσι χιλιάδες του Κλεομένη επέζησαν μερικές εκατοντάδες και μάλλον έχει δίκιο. Η επανάσταση, το όραμα του Κλεομένη είχε σβήσει!
Ο Κλεομένης έφτασε στη Σπάρτη που είχε μάθει τα γεγονότα και εξήγησε  πως δεν υπήρχε τρόπος να πολεμήσουν και μια σφαγή θα ήταν ανώφελη. Εξηγεί πως κυνηγούν αυτόν και τις ιδέες του και όχι τη Σπάρτη. Και πράγματι, λίγο αργότερα, ο Αντίγονος όταν μπήκε στη Σπάρτη, δεν πείραξε τίποτα και κανέναν, πάρα όρισε μια φιλική προς αυτόν διοίκηση, προς απογοήτευση του Άρατου. Φυγάς ο Κλεομένης, μαζί με τους στενούς συντρόφους του, έφτασε στο Γύθειο και μπαίνοντας στο πλοίο αναχώρησε για την Αλεξάνδρεια, όπου και φονεύτηκε μετά από τρία χρόνια από τους Πτολεμαίους. (Σε ένα άλλο άρθρο θα περιγράψουμε την παραμονή του στην Αίγυπτο και τα εκεί γεγονότα).

Αρχαίος Έλληνας στρατιώτης, Πεζέταιρος της Μακεδονικής φάλαγγας



Στο στενό της Σελλασίας, στα βόρεια της Λακωνίας, τα άψυχα κορμιά των γενναίων της επανάστασης σκέπασαν το έδαφος. Θριαμβευτής ο παλιάτσος της ξεπεσμένης δουλοκτητικής αριστοκρατίας Άρατος. Η ιστορία καταγράφει το τέλος του κλασσικού κόσμου με τους νεκρούς της Σελλασίας. Πέθαναν υπερασπιζόμενοι τα δικαιώματα του πολιτικού ανθρώπου στο πνεύμα μιας κοινωνικής επανάστασης που θα έσωζε τον τραγικό άνθρωπο, τον δημιουργό του κλασσικού ελληνικού πολιτισμού. Ο ελληνικός κόσμος που θα έβρισκε μια διέξοδο στις ιδέες του Κλεομένη, πνίγηκε στο αίμα των ηρωικών μαχητών της Σελλασίας. Αργότερα, ο ελληνισμός έγινε εύκολη λεία στους Ρωμαίους και δεν υπήρχε πλέον ένας ηγέτης να εμπνεύσει, να ηγηθεί και να αντισταθεί στους εισβολείς. Οι ίδιοι οι Έλληνες (ή, εν πάση περιπτώσει, αρκετοί από αυτούς) εξαφάνισαν την τελευταία ελπίδα του Ελληνισμού για απελευθέρωση από το πολιτιστικό τέλμα στο οποίο είχαν περιέλθει: τον Μέγα Κλεομένη Γ” της Σπάρτης!   
Γράφει ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης

 Ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης είναι συγγραφέας και ιστορικός

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Πηγή:

Αναρτήθηκε από στις
Ετικέτες