Στην Αθήνα υπήρχαν τρεις ποταμοί, ο Κηφισός, ο lλισσός και ο Ηριδανός.
Ο Κηφισός είναι ο κυριότερος ποταμός της Αττικής (στην αρχαιότητα θεωρούνταν ως τοπική θεότητα). Πηγάζει από το Πεντελικό, κοντά στην Κηφισιά. Παλιά, βρισκόταν δυτικά και σε αρκετή απόσταση από την πόλη.
Σήμερα, το τελευταίο αυτό ποτάμι του λεκανοπεδίου διατηρεί ακόμη μέρος από την ομορφιά του.
O Ιλισσός ήταν ονομαστός ποταμός των αρχαίων που πήγαζε από τη ΒΔ πλευρά του Υμηττού. Ένας βραχίονάς του περνούσε από την περιοχή του εγκαταλελειμμένου μοναστηριού του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου.
Κυλούσε μπροστά από το Στάδιο και από το νοτιοανατολικό τείχος της Αθήνας κατευθυνόταν προς τον Κηφισό, ανάμεσα από τους λόφους του Φιλοπάππου και της Σικελίας.
Σύμφωνα με μαρτυρία του Στράβωνα, ο Ιλισσός ήταν «χειμαρρώδης, το πλέον θέρος δε μειούται τελείως» (το μεγαλύτερο μέρος του καλοκαιριού), ενώ ο Πλάτων τον αποκαλεί «υδάτιον» (ρεματάκι).
Η περιοχή του Ιλισσού ήταν ο αγαπημένος τόπος για μελέτη και περισυλλογή των αρχαίων Αθηναίων. Στο «Φαίδρο» του Πλάτωνα υπάρχουν στοιχεία για τη φύση και το τοπίο του Ιλισσού. Ο Σωκράτης, αφού περνούσε ξυπόλυτος μέσα από την κοίτη του ποταμού, που είχε λίγα αλλά «χαρίεντα και διαφανή» νερά, γιατί ήταν καλοκαίρι, καθόταν στον ίσκιο ενός μεγάλου πλατανιού με συντροφιά το αδιάκοπο τραγούδι των τζιτζικιών και το θρόισμα των φύλλων από τη δροσερή πνοή του ανέμου. Στο τοπίο του «Φαίδρου» με την «αμφιλαφή και υψηλήν πλάτανον» υπήρχε και μικρή αλλά «χαριεστάτη πηγή μόλα ψυχρού ύδατος» και μεγάλη και σύσκια λυγαριά, που με τα άνθη της ευωδίαζε τον αέρα.
Το ποτάμι, εδώ και χρόνια, έχει καλυφθεί.
Σύμφωνα με τον Στράβωνα, οι πηγές του Ηριδανού ποταμού βρίσκονταν κοντά στους νότιους πρόποδες του Λυκαβηττού, απέναντι από τις πύλες του Διοχάρους, όπου βρίσκεται και η Πάνοπος κρήνη.
Ο Παυσανίας στα Αττικά του πιστοποιεί την παρουσία του Ηριδανού στην Αθήνα και μάλιστα αναφέρει ότι τα νερά του κατέληγαν στον Ιλισσό ποταμό .
Σήμερα ο Ηριδανός, με εμφανή τα φυσικά χαρακτηριστικά ενός ποταμού (κοίτη, φυσικά και τεχνητά αναχώματα), είναι ορατός μόνο στον αρχαιολογικό χώρο των ανασκαφών του Κεραμεικού.
Στην αρχαιότητα, που οι πηγές και τα ποτάμια ήταν ιερά, οι Αθηναίοι θεωρούσαν το νερό ύψιστο αγαθό και αναπόσπαστο μέρος του πολιτισμού τους αλλά και της καθημερινότητάς τους γενικότερα.
Σύμφωνα με τον Όμηρο ο ποταμός είναι : ιερός, δίος, λάβρος, ωκύρροος, δινήεις, αργυροδίνης, βαθυδίνης και κελάδων.
Το νερό, πολύτιμη πηγή ζωής και αναπόσπαστο μέρος του φυσικού πλούτου, φαίνεται πως ήταν απαραίτητο όχι μόνο για τους ζωντανούς, αλλά και για τους νεκρούς. Κάτω από τον ίσκιο των δέντρων και τη δροσιά των νερών οι αποθανόντες «απολάμβαναν» την αιώνια γαλήνη και «εξασφάλιζαν» την ανάπαυση των ψυχών τους.
Το υγρό στοιχείο σε συνδυασμό με την πλούσια βλάστηση έδινε τη δυνατότητα στους ανθρώπους για ηρεμία πνεύματος και ψυχής καθώς και περισυλλογής.
Έτσι λοιπόν, προϋπόθεση για την καλή λειτουργία των φιλοσοφικών σχολών ήταν ένα φυσικό περιβάλλον απότελούμενο από ολάνθιστους κήπους και τρεχούμενα νερά.
Ένα σχόλιο στον Πίνδαρο (Πύθια,4,145) αναφέρει ότι οι αρχαίοι έκοβαν τις παιδικές τους μπούκλες και τις αφιέρωνανα στους ποταμούς, που «..άντρες αντρώνουν (κουρίζουσι)..», επειδή πίστευαν ότι το νερό συμβάλλει στην αύξηση των πάντων.
Στην Αρκαδία, τα νεαρά αγόρια και κορίτσια μαζεύονταν κάθε χρόνο, μια επίσημη μέρα, στις όχθες της Νέδας, για να κόψουν εκεί τα μαλλιά τους, που τα αφιέρωναν στον ποταμό. Αυτή η συνήθεια ανάγεται στους πρώτους χρόνους της Ελλάδας. Βρίσκουμε μια περίεργη μαρτυρία γι’ αυτή στην 23η ραψωδία της Ιλιάδας (Ψ144-151).
Ο Αχιλλέας απευθυνόμενος στον Σπερχειό ποταμό, λέει: « Σπερχειέ, του κάκου αλήθεια σου’ταξεν ο κύρης μου ο Πηλέας στην ποθητή πατρίδα αν γύριζα κει πέρα, τα μαλλιά μου στη χάρη σου να κόψω, κάνοντας τρανή θυσία από πάνω : πενήντα κριάρια πλάι στους όχτους σου βαρβάτα να σου σφάξω, πα στις πηγές, όπου’ναι το άλσος σου κι ο ευωδιαστός βωμός σου. Τέτοιαν ευκή είχε κάμει ο γέροντας, μα εσύ το ναι δεν το’πες!
Τώρα που πίσω πια δεν έρχομαι στη γη την πατρική μου, ας πάρει τα μαλλιά μου ο Πάτροκλος ο αντρόκαρδος μαζί του.» (Μετάφραση : Ν.Καζαντζάκη-Ι.Θ.Κακριδή) Αυτή η συγκινητική προσφορά δείχνει καλά ποιες θρησκευτικές ιδέες οι ποταμοί ξυπνούσανε στις ψυχές των Ελλήνων, που έφταναν και ως τη θυσία των μαλλιών τους προς αυτούς, των μαλλιών τους που ήταν αναγκαίο στόλισμα εκείνης της φυσικής τους ομορφιάς, για την οποία ήταν τόσο περήφανοι.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Κριτίας,V105-118) πριν το μεγάλο κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, η Ακρόπολη ήταν τόσο μεγάλη, που έφτανε ως τον Ηριδανό και τον Ιλισσό και έπαιρνε μέσα και την Πνύκα και είχε σύνορό της το Λυκαβηττό .
Ήταν δε όλη σκεπασμένη με χώμα και είχε νερά μπόλικα και εξόν από λίγα μέρη ήταν στο πάνω μέρος ίσιωμα. Ο καιρός ήταν κάθε εποχή καλός. Κάποτε έπεσε πάρα πολύ βροχή και ξέγδαρε όλο το γύρω από αυτή χώμα και την έκανε γυμνή. Από την αρχαιότητα το «λεπτόγειον» και οι περιορισμένες βροχές έκαναν το πρόβλημα της λειψυδρίας μεγάλο για την Αθήνα. (βρίσκεται στον 38ο παράλληλο του βορείου ημισφαιρίου σε γεωγραφικό πλάτος 37΄΄58΄18΄68΄΄ και γεωγραφικό μήκος 23΄43΄, μέση θερμοκρασία 17,7ο και μέση θερμοκρασία Ιουλίου-Αυγούστου 32,4ο και 98 ημέρες του χρόνου βροχή, με ύψος νερού 393 χιλιοστόμετρα) Οι Αθηναίοι φρόντιζαν για την υδροδότηση ανοίγοντας πηγάδια, κατασκευάζοντας δεξαμενές για τη συλλογή βρόχινου νερού, κρήνες και υδραγωγεία. Κάποτε το λεκανοπέδιο Αττικής διασχιζόταν από μερικές εκατοντάδες ρέματα.
Ο Κηφισός, ο Ιλισός και ο Ηριδανός, μαζί με δύο μικρούς παραπόταμους, τον Κυκλοβόρο και το Σκίρωνα, άρδευαν την πεδιάδα των Αθηνών.
Πηγή:
