ΕΛΛΑΝΙΑ ΠΥΛΗ: Sperlonga: Ἑλληνικὰ γλυπτὰ στὴν ἔπαυλη τοῦ Τιβέριου…

Μὲ τὴν κατάλυση τοῦ τελευταίου ἑλληνιστικοῦ βασιλείου ὁλοκληρώνεται τὸ 31 π.Χ. ἡ κατάκτηση τῆς Ἑλλάδος ἀπ’ τοὺς Ρωμαίους. Τὴν ἴδια περίοδο ἡ ρωμαϊκὴ κοινωνία, θαμπωμένη ἀπ’ τὰ ἐπιτεύγματα καὶ τὴν παιδεία τῶν Ἑλλήνων, υἱοθετεῖ πολλὰ στοιχεῖα τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ τόσο στὴν καθημερινή της ζωὴ ὅσο καὶ στὴν τέχνη. Ὅλοι οἱ Ρωμαῖοι αὐτοκράτορες, ποὺ ἔως τὸν 2ον μ.Χ. αἰώνα ἐξουσιάζουν τὴν Ρώμη καὶ φέρουν τὸν τίτλο τοῦ Αὐγούστου, βαθέα ἐπηρεασμένοι ἀπ’ τὶς ἑλληνικὲς συνήθειες, ἔχουν ὡς πρότυπο τὸν Μ. Ἀλέξανδρο καὶ τὴν σπουδαία κληρονομιὰ ποὺ ἄφησε πίσω του.

Ἕλληνες παιδαγωγοὶ ἀπασχολοῦνται στὴ Ρώμη καὶ ἡ διδασκαλία τους εἶναι αὐτή ποὺ ὀρίζει τὶς βασικὲς κατευθύνσεις τῶν γνώσεων ποὺ ἀποκτοῦν οἱ μορφωμένοι Ρωμαῖοι, ἐνῶ ἡ συλλογὴ ἑλληνικῶν γλυπτῶν ἀφορᾶ ὅλο καὶ μεγαλύτερο μέρος τοῦ κοινοῦ ποὺ διαθέτει αἰσθητικὴ παιδεία καὶ ἐκλεπτυσμένο γοῦστο. Ὅταν τὰ πρωτότυπα ἔργα ἀρχίζουν νὰ ἐξαντλοῦνται, ἡ ζήτηση καλύπτεται μὲ τὴ δημιουργία ρωμαϊκῶν ἀντιγράφων (χάρη στὰ ὁποῖα ἐξ ἄλλου γνωρίζουμε ὅσα γνωρίζουμε γιὰ σημαντικὰ ἔργα τῆς ἀρχαιότητας ποὺ δὲ σώζονται).

Ἡ ρωμαϊκὴ εἰρήνη (pax romana) ἐπιτρέπει τὴ γρήγορη διάδοση τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ σὲ ὅλους τοὺς λαοὺς ποὺ κατοικοῦν στὰ παράλια τῆς Μεσογείου καὶ κυρίως στὴν Κεντρικὴ Εὐρώπη.

Κατὰ τὸν ρωμαϊκὸ ἐμφύλιο πόλεμο, ποὺ ἀκολούθησε τὸν θάνατο τοῦ Ἰουλίου Καίσαρα, οἱ Ρόδιοι τάχθηκαν μὲ τὸ μέρος τοῦ Ἀντωνίου καὶ τοῦ Ὀκταβίου. Ὀργισμένος ὁ Κάσσιος κατέλαβε τὴ Ρόδο τὸ 42 π.Χ. καὶ πῆρε πλῆθος ἀπό λάφυρα, λεηλατῶντας ἀκόμη καὶ τὰ ἱερὰ τῶν θεῶν. Στὴ Ρώμη μεταφέρθηκαν πλῆθος ἀπό ροδιακὰ καλλιτεχνήματα. Ἀπὸ τὴν καταστροφὴ αὐτή, ἡ Ρόδος δὲν μπόρεσε ποτὲ νὰ συνέλθῃ, οὔτε πολιτικὰ οὔτε οἰκονομικά. Ἔμενε πάντα μία ὑπολογίσιμη δύναμη στὴν ἀνατολή, ὅμως τὸ παλιὸ μεγαλεῖο της εἶχε περάσει. Διατηροῦσε μία τυπικὴ ἀνεξαρτησία καὶ οἰκονομικὴ εὐεξία, στὴν οὐσία ὅμως ἦταν δορυφόρος τῆς Ρώμης.

Στὴ Ρόδο ἡ γλυπτικὴ τέχνη ἔφθασε στὴν μέγιστη ἀκμή της, στὰ ἑλληνιστικὰ χρόνια, μὲ ἐξαιρετικὰ δείγματά της τὸν Φαρνέσιο Ταῦρο καὶ τὸ περίφημο σύμπλεγμα τοῦ Λαοκόοντα, ποὺ φιλοτέχνησαν οἱ Ρόδιοι γλύπτες Ἀγήσανδρος, Ἀθηνόδωρος καὶ Πολύδωρος.

Ἐπιγραφὲς ποὺ βρέθηκαν στὴ Λίνδο τῆς Ρόδου πιστοποιοῦν ὅτι οἱ Ἀγήσανδρος καὶ Ἀθηνόδωρος (ἤ Ἀθανόδωρος) ἔζησαν στὸ δεύτερο μισὸ τοῦ 1ου αἰῶνος.

American Journal of Archaeology, σχετικὰ μὲ ἐπιγραφὲς ποὺ βρέθηκαν στὴ Ρόδο καὶ ἀναφέρονται στοὺς Ρόδιους γλύπτες.

Τὴν θέση ὅπου σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση ἰδρύθηκε ἡ πόλη Ἀμῦκλαι, ἡ αρχαία ἀποικία τῶν Σπαρτιατῶν, ἐπέλεξε ὁ Τιβέριος γιὰ θερινή κατοικία. Ἕνα ὄμορφο περιβάλλον δίπλα στὴ θάλασσα. Sperlonga ὀνομάζουν οἱ κάτοικοι τὸ μέρος καὶ εἶναι μεταξὺ τῶν πόλεων Gaeta καὶ Terracina.

Ὁ Τιβέριος δὲν ὑπῆρξε λαοφιλῆς αυτοκράτορας. Σύμφωνα μὲ τὸν Ρωμαῖο ἱστορικὸ Τάκιτο, εἶχε τὴ φήμη σκοτεινοῦ ἀνθρώπου, ἀπομονωμένου καὶ τυράννου. Ὁ Πλίνιος ὁ Πρεσβύτερος τὸν χαρακτήρισε tristissimus hominum (ὁ πιὸ ἀπαισιόδοξος ἀπὸ τοὺς ἄνδρες). Ἡ ἀπώλεια καὶ τῶν δύο του γιῶν, τοῦ Δρούσου καὶ τοῦ Γερμανικοῦ (υἱοθετημένος) σίγουρα συνέβαλε στὸ νὰ ἐγκαταλείψῃ τὴ Ρώμη καὶ νὰ κάνῃ κύρια κατοικία του, τὴν ἔπαυλή του στὸ Κάπρι.

Ἀπρόθυμος, εἶχε χαρακτηρισθεῖ ὡς αὐτοκράτορας. Περίμενε ἀπὸ τὴν Σύγκλητο νὰ κυβερνήσῃ, χωρὶς νὰ χρειάζεται νὰ παρεμβαίνῃ συνεχῶς. Εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι ὡς νεαρὸς ἄνδρας εἶχε ἐπίσης ἀποσυρθεῖ ἀπὸ τη ζωὴ καὶ εἶχε πάει στὴ Ρόδο γιὰ νὰ ζήσῃ ὡς ἐρημίτης.

Ἴσως αὐτὴ ἡ γνωριμία μὲ τὴν ροδιακὴ γλυπτικὴ σχολὴ νὰ συντέλεσε στὴν ἐπιλογὴ τῶν καλλιτεχνημάτων γιὰ νὰ κοσμήσῃ τὴ μεγάλη σπηλιὰ δίπλα στὴ θερινὴ κατοικία του.

Ἡ ἔπαυλη Sperlonga, πιθανότατα κτίστηκε μεταξὺ τῶν ἐτῶν 30 και 20 π.Χ.. Ἀποτελεῖτο ἀπὸ τρία μέρη: τὴν ἴδια τὴν ἔπαυλη, μία βεράντα κοντὰ στὴν παραλία, καὶ μία σπηλιὰ – τὸ πραγματικὸ μνημεῖο.

Ὑπὸ τὴν καθοδήγηση μίας ὁμάδος Ρωμαίων ὑδραυλικών μηχανικῶν, κατασκευαστικὲς καὶ καλλιτεχνικὲς ὁμάδες μετέτρεψαν τὴν παραθαλάσσια σπηλιὰ σὲ μία ἀπὸ τὶς πιὸ ἐξαιρετικὲς σπηλιὲς ἀναψυχῆς τοῦ ἀρχαίου κόσμου· ἦταν ὁ χῶρος ποὺ παρέθετε τὰ συμπόσιά του, ὁ Τιβέριος. Τὸ τραχὺ ἄνοιγμα τῆς σπηλιᾶς στὴν ἐρημικὴ παραλία ποὺ βλέπει ὁ ἐπισκέπτης σήμερα παρουσιάζει πολλὲς ὁμοιότητες μὲ αὐτό ποὺ ὑπῆρχε πρὶν ἀπὸ 2.000 χρόνια. Λευκὸ μάρμαρο πλαισίωνε τὸ ἄνοιγμα τῆς σπηλιᾶς, καὶ οἱ γυμνοὶ πέτρινοι τοῖχοι κάποτε ἦταν καλυμμένοι μὲ πλάκες ἀπὸ πολύχρωμα μάρμαρα. Περίπλοκα σχέδια, ψηφιδωτά, κάλυπταν αὐτὸ ποὺ τώρα εἶναι ἕνας ἀμμώδης ὄροφος . Ἕνας κυκλικὸς ὑδατοσυλλέκτης (πισίνα) διαμέτρου 21.90 μέτρων σκάφτηκε στὸ κέντρο τῆς σπηλιᾶς καὶ προφανῶς περιεῖχε θανατηφόρα καὶ ἐπικίνδυνα ἐρπετά – ἀρχαιολόγοι βρῆκαν τὸ κρανίο ἑνὸς ἀλιγάτορα ἐκεῖ. Μία πρόσκληση γιὰ νὰ κάνῃ κάποιος βουτιὰ στὴν πισίνα τοῦ Τιβέριου πρέπει νὰ ἦταν σίγουρα, ἀνεπιθύμητη!

Ἡ σπηλιὰ τοῦ Τιβέριου ἦταν μία πλούσια τραπεζαρία, χῶρος συμποσίων, κοσμημένη ἀπὸ ὑπέροχα καλλιτεχνήματα μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ ἔργα διάσημων γλυπτῶν τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος.

Ὁ Τιβέριος ὅμως, ποτὲ δὲν πέρασε πολὺ χρόνο σὲ αὐτὴν τὴν ἔπαυλη. Εἶχε κινδυνέψει σοβαρὰ ἡ ζωή του κατὰ τὴ διάρκεια συμποσίου ποὺ παρέθεσε στὸ σπήλαιο, ὅταν ἀποκολλήθηκαν κομμάτια τῆς ὀροφῆς· μετὰ ἀπὸ αὐτὸ τὸ περιστατικό, ὁ αὐτοκράτορας μετακόμισε στὴν ἔπαυλή του στὸ νησὶ Κάπρι, χωρὶς ποτὲ νὰ ἐπιστρέψῃ στὴν Sperlonga. Ἀργότερα, ἄλλοι αὐτοκράτορες χρησιμοποίησαν τὸ μέρος, ἀλλὰ μέχρι τὸ τέλος τοῦ 4ου αἰ. μ.Χ. ἡ περιοχὴ ἐγκαταλείφθηκε καὶ σταδιακὰ ὅλα τὰ κτίσματα καταστράφηκαν. Ἡ ἔπαυλη ἐξαφανίστηκε, καθῶς ἡ πέτρα της χρησιμοποιήθηκε γιὰ κατασκευὴ μεταγενέστερων κτηρίων. Ὅσο γιὰ τὸ Σπήλαιο τοῦ Τιβέριου – οἱ Χριστιανοὶ ἔσπασαν τὰ μαρμάρινα ἀγάλματα ποὺ κοσμοῦσαν τὸ χῶρο. Πολλὰ ἐξαφανίστηκαν ἐντελῶς· μετατράπηκαν σὲ ἀσβέστη – ἡ μοίρα τῶν ἀμέτρητων ἔργων τῆς ἑλληνικῆς καὶ ρωμαϊκῆς γλυπτικῆς στὰ χέρια τῶν Χριστιανῶν, οἱ ὁποῖοι τὰ ἔβλεπαν ὡς ἄχρηστα ἀπομεινάρια μιᾶς ἡττημένης θρησκείας. Καὶ ἔτσι, ἡ περίφημη σπηλιὰ τοῦ Τιβέριου ξεθωριάζει ἀπὸ τὴ μνήμη καὶ ἐπιβιώνει μόνο σὲ ἀναφορὲς ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους ἱστορικοὺς, ποὺ περιγράφουν τὸ ἐπεισόδιο διάσωσης τοῦ αὐτοκράτορα, κατὰ τὴν κατάρρευση μέρους τῆς ὀροφῆς τοῦ σπηλαίου.

Tacitus, Annals, Book 4.59 (γιὰ τὰ γεγονότα 23-28 μ.Χ.; Ὁ Tacitus ἔζησε περίπου τὸ 55-120 μ.Χ.)

«Ἕνα ἐπικίνδυνο ἀτύχημα ποὺ συνέβη στὸν αὐτοκράτορα ἐνίσχυσε τὶς ἀόριστες φῆμες καὶ ἐξήγησε τὸν λόγο γιὰ τὸν ὁποῖο ὑπῆρχε πλήρης ἐμπιστοσύνη στὴ φιλία καὶ στὴν πίστη τοῦ Sejanus. Εἶχαν καλεσμένους γιὰ φαγητὸ σὲ ἕνα ἐξοχικὸ σπίτι ποὺ ὀνομάζεται «Spelunca» (ἡ σπηλιά στὰ Λατινικά, ἀπὸ τὸ ὁποῖο προέρχεται καὶ ἡ ὀνομασία τῆς περιοχῆς, Sperlonga), μεταξὺ τοῦ Κόλπου τοῦ Amuclae καὶ τοὺς λόφους τῆς Fundi, σὲ μἰα φυσικὴ σπηλιά. Οἱ βράχοι στὴν εἴσοδο τῆς σπηλιᾶς ξαφνικὰ ἔπεσαν καὶ συέθλιψαν κάποιους ἀπὸ τοὺς συνοδούς(?). Ἔπειτα πανικὸς κατέλαβε τὸ σύνολο τῶν παρευρισκομένων καὶ ὑπήρξε μία γενική ἀναστάτωση. Ὁ Sejanus στεκόταν πάνω ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα, καὶ μὲ τὸ γόνατο, τὸ πρόσωπο καὶ τὸ χέρι ἀντιμετώπιζε τὶς πέτρες ποὺ ἔπεφταν(?). Καὶ βρέθηκε σὲ αὐτὴ τὴ στάση ἀπὸ τοὺς στρατιῶτες ποὺ ἦρθαν πρὸς διάσωσή τους…[…]…»

Sperlonga 1954

Οἱ ἐργαζόμενοι στὴν κατασκευὴ τῆς νέας παραλιακῆς ὀδοῦ στὸ Sperlonga τὸ 1954 βρῆκαν ἀρχαία ἐρείπια καὶ οἱ ἀρχαιολόγοι ἀναρωτήθηκαν ἄν μπορεῖ νὰ συνδέονται μὲ τὸ Σπήλαιο τοῦ Τιβέριου ποὺ οἱ Ρωμαῖοι ἱστορικοὶ ἀνέφεραν πῶς βρισκόταν σὲ αὐτὴν τὴν περιοχή. Οἱ ἀνασκαφὲς ἄρχισαν τὸ 1957, ἀλλὰ τὰ πρῶτα ἀποτελέσματα ἦταν ἀπογοητευτικά. Ὅταν ὅμως οἱ ἔρευνες προχώρησαν πρὸς τὸ ἐσωτερικὸ τοῦ σπηλαίου, οἱ ἔρευνες ἀπέδωσαν σημαντικὲς ἀνακαλύψεις. Τεμάχια ἀπὸ μάρμαρο, πόδια, κεφάλια, κορμοί, καὶ πολλὰ μικρότερα κομμάτια, τὰ ὁποῖα βρέθηκαν σὲ κάθε σημεῖο τῆς κυκλικῆς πισίνας στὸ κέντρο τοῦ σπηλαίου. Συνολικά, οἱ ἀρχαιολόγοι βρῆκαν περισσότερα ἀπὸ 7.000 τεμάχια!

Οἱ ἀρχαιότητες ποὺ βρέθηκαν στὸν χῶρο κυμαίνονται ἀπὸ τὸν 5ο αἰ. π.Χ. (λίγα ἐρυθρόμορφα ἀττικὰ ἀγγεῖα), γλυπτὰ καὶ πήλινα λυχνάρια τῆς ὕστερης ἀρχαιότητας. Τὸ σημαντικότερο ὅμως εἶναι ἡ διαπίστωση ὅτι κάποια ἀπὸ τὰ 7.000 μαρμάρινα θραύσματα, ἀνήκουν σὲ πέντε μεγὰλες ὁμάδες τεράστιων γλυπτῶν ποὺ ἀναπαριστοῦν:

1) Ἡ τύφλωση τοῦ Πολύφημου ἀπὸ τὸν Ὀδυσσέα καὶ τοὺς συντρόφους του
2) Τὸ ναυάγιο τοῦ πλοίου τοῦ Ὀδυσσέα
3) Ἡ δολοφονία τῶν συντρόφων τοῦ Ὀδυσσέα ἀπὸ τὴ Σκύλλα
4)Ὁ Μενέλαος κρατάει τὸ σῶμα τοῦ νεκροῦ Πατρόκλου
5) Ἡ αρπαγή τοῦ Παλλάδιου ἀπὸ τὸν Διομήδη καὶ τὸν Ὀδυσσέα.

Μποροῦμε νὰ καταλάβουμε τὶς διαστάσεις τοῦ γλυπτοῦ σὲ σύγκριση μὲ τὸ μέγεθος τῶν συντηρητῶν – ἀρχαιολόγων

Αὐτὲς οἱ ἀξιόλογες συνθέσεις γλυπτῶν, ἀπεικονίζουν θρυλικὲς σκηνὲς ἀπὸ τὴν Ὀδύσσεια τοῦ Ὁμήρου καὶ ἀποδίδονται σὲ Ρόδιους καλλιτέχνες!

Τὸ ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικό, καὶ συναισθηματικὸ ὕφος τῶν προσώπων, ἡ ὀμορφιὰ, ἡ τέλεια ἀνατομία, καὶ μία ἐπιγραφὴ στὰ ἑλληνικά, ἐπέτρεψε στοὺς ἀρχαιολόγους νὰ καταλάβουν ὅτι εἶχαν κάνει μία ἐντυπωσιακὴ ἀνακάλυψη. Ἡ ἐπιγραφὴ ποὺ βρέθηκε σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ θραύσματα τῶν γλυπτῶν, δίνει τὰ ὀνόματα μίας ὁμάδος τριῶν Ἑλλήνων καλλιτεχνῶν, τῶν ἴδιων ποὺ κατασκεύασαν τὸ περίφημο σύμπλεγμα «Λαοκόων», ποὺ βρέθηκε στὴ Ρώμη τὸ 1506 καὶ τώρα βρίσκεται στὸ Μουσεῖο τοῦ Βατικανοῦ.

Ἀθηνάδωρος γιὸς τοῦ Ἀγήσανδρου, Ἀγήσανδρος γιὸς τοῦ Παιωνίου, καὶ Πολύδωρος γιὸς τοῦ Πολύδωρου, οἱ Ρόδιοι, ἐποίησαν

Μετὰ ἀπὸ πολλὰ χρόνια προσπαθειῶν, οἱ ἀρχαιολόγοι ἔχουν ἀνακατασκευάσει ἐν μέρει ὀρισμένα ἀπὸ τὰ μαρμάρινα συμπλέγματα ποὺ βρέθηκαν στὸ Σπήλαιο τοῦ Τιβέριου. Ἕνα μουσεῖο, τὸ ὁποῖο ἄρχισε νὰ λειτουργῇ τὸ 1963, χτίστηκε κοντὰ στὸ χῶρο γιὰ νὰ στεγάσῃ τὰ ὑπερμεγέθη ἀγάλματα τῆς Sperlonga.

Ἡ ὀμάδα γλυπτῶν, Σκύλλα

Οἱ γλύπτες ποὺ «ὑπογράφουν» ἀπὸ κοινοῦ τὸ γνωστὸ σύμπλεγμα τοῦ Λαοκόοντα στὸ Βατικανό καὶ τὴ μνημειώδη γλυπτικὴ σύνθεση μὲ τὶς περιπέτειες τοῦ Ὀδυσσέα στὴ Σπρελόνγκα τῆς Ἰταλίας, μὲ τὴ δράση τους ἔχουν προκαλέσει ἔντονη διαφωνία μεταξὺ τῶν εἰδικών.

Ὀρισμένοι ὑποστηρίζουν ὅτι τὸ ἐργαστῆρι τῶν Ροδίων καλλιτεχνῶν μεταφέρθηκε ἀπὸ τὴν Ρόδο στὴν Ἰταλία καὶ ὅτι τὰ γλυπτὰ δημιουργήθηκαν ἐπὶ παραγγελίᾳ γιὰ τὸν χῶρο συμποσίων τοῦ Τιβέριου. Ἄλλοι ὑποστηρίζουν ὅτι τὰ ἔργα μεταφέρθηκαν ἀπὸ τὴν Ρόδο, μαζὶ μὲ τοὺς ὑπόλοιπους θησαυροὺς ποὺ μεταφέρθηκαν ἀπὸ τὸ νησί, γιὰ νὰ κοσμήσουν τὴν αὐτοκρατορικὴ Ρώμη.

Ἡ τελευταία ἄποψη ὑποστηρίζεται καὶ ἀπὸ τὸ ὑλικὸ κατασκευῆς τῶν γλυπτῶν· «λάρτιος λίθος» ἦταν αὐτὸς ποὺ χρησιμοποιήθηκε ἀπὸ τοὺς Ρόδιους καλλιτέχνες. Ἕνας λίθος ποὺ ἐξορύσσεται μόνο στὴ Ρόδο…

»λάρτιος , α, ον, name of a hard Rhodian stone (Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon).

Χλόη

Περισσότερες φωτογραφίες: